Godina 1967. je jedna od najznačajnijih za jugoslovеnski film. Živojin Pavlović snima čak dva remek-dela, Buđenje pacova i Kad budem mrtav i beo. Pojavljuje se film Dušana Makavejeva Ljubavni slučaj ili tragedija službenice PTT, Đorđe Kadijević snima svoj debitantski film Praznik, Puriša Đorđević Jutro, dok Aleksandar Saša Petrović režira, najpoznatiji jugoslovenski film u svetskim okvirima, Sakupljači perja.
Te godine domaći film hara svetskim festivalima, pa tako Živojin Pavlović, za film Buđenje pacova dobija Srebrnog medveda u Berlinu, film Puriše Đorđevića je nominovan za Venecijanskog Zlatnog lava (Ljubiša Samardžić je proglašen najboljim glumcem festivala), dok Sakupljači perja dobijaju glavnu nagradu žirija u Kanu i izmiče im za malo Oskar za najbolji strani film.
U toj plejadi zaista velikih filmova pomalo neopravdano je zapostavljen film Breza reditelja Anta Babaje, koji, usudiću se reći, spada u svega nekoliko hrvatskih ostvarenja koji se mogu smatrati klasicima jugoslovenskog filma.
Glavnu ulogu u filmu Breza ali i u Sakupljačima perja igra sigurno najznačajniji jugoslovenski glumac, Bata Živojinović, koji je uspeo da briljira sa zagorskim narečjem, ali i na romskom jeziku, koji su mu do tada bili apsulutno nepoznati.
Bata Živojinović se izuzetno ozbiljno pripremao za ulogu Marka lugara, odbio je nasihronizaciju, na nekoliko meseci napustio prestonicu i proveo ih u hrvatskom Zagorju kako bi usvojio taj specifičan govor.
Tada, na filmskom festivalu u Puli, Sakupljači perja dobijaju glavnu festivalsku nagradu Zlatnu arenu, Breza uzima bronzanu, dok Velimir Bata Živojinović za ulogu Marka lugara dobija nagradu za najboljeg glumca.
Iako je Breza autentičan hrvatski film u pogledu jezika, književnog predloška i mesta u kome se odvija radnja, doživeo je sudbinu da je na neki način bio zabranjen u Hrvatskoj po sticanju nezavisnosti, baš zbog glavnog glumca Bate Živojinovića, koji, gle apsurda, u filmu pun sreće maše hrvatskom trobojkom.
Film je nastao po pripoveci hrvatskog pisca Slavka Kolara. Radnja prati tragičnu sudbinu Janice, krhke, prelepe devojke, koja se od drugih devojaka u selu, kako kažu u filmu razlikuje kao breza od bukve. Janica se zaljubljuje, a potom i udaje za nadobudnog ženskaroša Marka Labudana.
Na porođaju Janica gubi dete, razboljeva se, a potom i umire dok je Marku najveća briga da li će zbog njene smrti morati propustiti svadbu na kojoj bi trebalo da bude barjaktar.
Srđan Vučinić, filmski i književni kritičar, dao je najbolji opis ovog genijalnog filma i njegovog mesta u jugoslovenskoj kinematografiji.
Među stotinama drugih Breza je usamljeno drvo u šumi dela južnoslovenskih kinematografija. Teško se mogu naći njeni direktni srodnici, potomci i nastavljači, ali utoliko je plemenitija ova biljka. U njoj je filozofska poruka neodvojiva od osobene emocije, a emocija od likovne ekspresije kadra – i po tom sinkretizmu i složenoj jednostavnosti, film o Janičinoj sudbini nadmoćni je tuđinac nad rasparčanim ljudskim likom u decenijama koje dolaze.
Babaja je sa Brezom doživeo veliki uspeh koji posle toga, nažalost, nije ponovio. Devedesetih se povukao iz sveta fima sve do 2007. godine, kad je, kao 80-godišnjak u staračkom domu, malom digitalnom kamerom, snimio svoj film – testament, dokumentarac, Dobro jutro.
Piše: Ivan Živanović
