Nijedan istorijski period nije bio i ostao predmet tolikih predrasuda, kao što je to srednji vijek. Čak je i među učenim ljudima, mnogo onih, koji obezvrjeđuju vremena nastala nakon antike.
I zaista, kada se zaviri u „mračno doba“, ima mnogo toga što mu se može zamjeriti. Međutim, da li je to objektivan način sagledavanja jednog isuviše dugog perioda ljudske istorije? Da li prošlost od hiljadu godina može i zaslužuje da stane u samo dvije riječi – „mračno doba“?
Svakome ko je nekada otvorio stranice bilo koje knjige koja se ozbiljnije bavi kompleknošću srednjeg vijeka, odgovor se nameće sam po sebi – ne zaslužuje.
Zato zapalimo baklje naše radoznalosti i krenimo u obilazak tamnih riznica, ovog nikad do kraja osvijetljenog doba, u kojem se kriju mnogi odgovori.
Vrijeme srednjeg vijeka
Srednji vijek, sam po sebi, nema jasno definisan početak niti kraj. Prema nekim mišljenjima, nastaje padom Zapadnog rimskog carstva, u drugoj polovini V vijeka (473), a završava se tokom XV vijeka, padom Kostantinopolja (1453) i otkrivanjem američkog kontinenta (1492).
Naravno, ovi datumi tiču se samo političke dimenzije, odnosno istorije događaja (histoire événementielle), koja ako je lišena drugih dimenzija, ne može predstavljati objektivnu sliku. To je danas prevaziđen način davanja suda ili istraživanja, ne samo srednjovjekovnog, već bilo kojeg istorijskog perioda.
Da bi se pravilno istražilo vrijeme o kojem govorimo, prvenstveno njegovih početaka, potrebno je uzeti u obzir različite aspekte ljudskog djelovanja, kao i procese, koji traju mnogo godina i duže vijekova. Veoma su važni procesi ekonomskog, filozofsko-religijskog i umjetničnog karaktera, kroz koje najpreciznije možemo posmatrati prelaz iz antike u srednji vijek.
Početkom nove ere (I vijek), Rimska imperija je na vrhuncu svoje moći, i svako ko bi pomislio da će jedna mala judejska sekta, svojim propovijedanjem, pokoriti paganizam i „zasjeniti“ antičku filozofiju, vjerovatno bi bio smatran ludim ili neozbiljnim. Međutim to se desilo.
Hrišćanstvo
Hrišćanstvo u tri-četiri vijeka, ne samo da se proširilo velikom brzinom, već postaje zvanična religija carstva.
Nova filozofija propovjeda nove poglede, kako na život tako i na smrt. Hrišćanstvo donosi osvježenje, jer antički bogovi više nisu mogli zadovoljiti duhovne potrebe kasnoantičkog čovjeka. Nebesko kraljevstvo, vaskrsenje i pobjeda nad smrću, napajali su nadom mase uplašenih, siromašnih i obespravljenih ljudi, kako u egzistencijalnom tako i u metafizičkom smislu.
Bog koji se druži sa prosjacima, ribarima i prostitutkama – sagledavajući mjesto, vrijeme i prostor, ova ideja nije ni mogla imati drugačiju sudbinu osim te da uspije.
Klasični i helenistički realizam i idealizam, postepeno se preobražavaju u već postojeći plebejski simbolizam, a zatim i u hrišćanski – nikad ne sijekući svoje antičke korijene. To se sasvim jasno vidi u umjetnosti Istočnog rimskog carsta (vizantijska umjetnost), u Evropi Karolinga i Otona, kao i u vremenima koja su usljedila nakon toga.
Zapadno i Istočno rimsko carstvo
Nova religija i njena filozofija obesmišljavaju ropstvo, koje je bilo osnovni ekonomski stub nepregledne rimske imperije. Invazije i ratovi slabe granice i iscrpljuju državnu kasu. Mnoga plemena, bivajući i sama ugrožena, trajno se naseljavaju u unutrašnosti carstva, koje više nije moglo fizički da se kontroliše. Zato nakon Teodosija Velikog, krajem IV vijeka (395), dolazi do racionalizacije i podjele na dva dijela – Zapadno i Istočno.
Nedugo zatim Zapadno rimsko carstvo prestaje da postoji, što može djelovati kao tragedija za civilizovani svijet, ali kao što su Rimljani samovojno pokorili Grke, a bivali osvojeni grčkom kulturom, tako i varvari samo naizgled pokoravaju Rim.
Vijekovi koji dolaze pokazaće svu snagu kulture, filozofije i hrišćanstva, pa će varvarski vladari, pokršteni, pokušati da podignu stubove carstva, koje su njihovi preci nekada rušili.
Srednji vijek, dakle, nastaje kao rezultat različitih i dugotrajnih procesa, koji su počeli mnogo ranije nego što to kruti datumi mogu predstaviti i pojasniti. Zato se ovaj period ne može smatrati dekadencijom, već isključivo preobražajem i evolucijom civlizacije koja se razvijala na Mediteranu.
Umjetnost u srednjem vijeku
Sve što dolazi poslije u dobrom dijelu prevazilazi antiku, stvarajući jedan potpuno novi svijet, koji će se izražavati kroz vizantijsku umjetnost, romaniku i gotiku. Manastiri i monaški redovi donose nove izume, prvenstveno korisne za poljoprivredu, u cilju poboljšanja prinosa. Populacija raste, naročito nakon X vijeka. Italijanske komune usavršavaju trgovinu i bankarstvo.
Đoto, Dante, Bokačo, Petrarka i mnogi drugi, samo su neki od mislilaca toga vremena, istina razvijenog i kasnog srednjeg vijeka, ali ni antika nije odmah uspjela da se izrazi u punom sjaju, već joj je trebalo podjednako vremena da dođe do savršenog klasicizma i helenizma.
Ovo je između ostalog vrijeme pokrštavanja preostalih varvarskih plemena, rađanja kraljevina i naroda, koji grade svoj identitet, među kojima su Francuzi, Englezi, Bugari, Srbi itd.
Mnogi naši savremenici se nažalost, često fokusiraju samo na određene događaje i još češće na negativne pojave, pa tako srednji vijek poistovjećuju isključivo sa varvarima, krstaškim ratovima ili inkvizicijom, što je jasan pokazatelj ogromnog nepoznavanja istorije i često loše namjere, koja ima za cilj površno obesmišljavanje hrišćanstva kao nosećeg stuba zapadne civilizacije i njenih vrijednosti.
Kada bismo se koristili ovakvom logikom, vjerovatno bi i naše vrijeme djelovalo podjednako poražavajuće, zbog opšteg otuđenja ljudi jednih od drugih, nehumanosti, gladi, bezbrojnih ratova i nuklearnog naoružanja.
Isto tako jedan dobar poznavalac antike, mogao bi slobodno reći da je i antika bila podjednko mračna i surova, ako se uzme u obzir činjenica, da su u amfiteatrima širom Rimskog carstva, prosto iz zabave, ubijeni milioni ljudi, žena i životinja. U Rimu je postojala jedna posebna praksa kažnjavanja promiskuitetnih djevojaka, obično prostitutki, tako što bi ih pred desetinama hiljada, vrlo uzbuđenih ljudi, silovali dresirani magarci. Mnoge žene su umirale na licu mjesta.
Ako bi ovo bila mjerila za ocjenivanje određenog vremena i prostora, ništa lijepo se ne bi moglo reći ni o antici, koja u sebi krije mnogo toga boljeg, svjetlijeg i dostojnijeg pomena, jer „tamo“ su živjeli Seneka, Ciceron, Platon, Arisotel, Sokrat, Tukidid i bezbroj drugih.
Sve ovo bi se možda moglo objasniti kroz primjer Dalijevih i Pikasovih djela, koja običnom čovjeku mogu izgledati kao besmislene slike i škrabotine, naravno, ako se čovjek služi mjerilima realizma ili akademizma.
Upravo tako mnogi gledaju na srednji vijek. Stoga možemo slobodno reći – ne postoji mračno doba, već samo jedno neshvaćeno doba.
