Bacite pogled oko sebe. Gde god se nalazili sve su šanse da ćete videti nekog superheroja iz stripova – na sveskama, majicama, posterima, bioskopskim najavama, po društvenim mrežama.
Strip i strip-junaci su poslednjih godina doživeli pravu ekspanziju i utemeljili se kao jedan od najčvršćih bastiona popularne kulture. Međutim, to nije oduvek bio slučaj.
Šta je to strip?
Samo ime u različitim jezicima ima različite konotacije. Reč „strip“ na engleskom znači „traka“ (jer se priča pripoveda u trakama), ali je termin u engleskom jeziku koji se prevashodno koristi za stripove „comics“ ili „comicbooks.“ Premda ovakav naziv sugeriše izvesnu povezanost sa komedijom, humor nije nešto što je nužno svojstveno ovom žanru. Ovaj naziv se pre svega koristi da označi tip periodične publikacije čija se priča predstavlja kombinacijom slika i teksta.
Zanimljivo je da su nazivi za stripove u različitim jezicima prilično maštoviti. Tako ih Francuzi zovu „bandes dessinées“ što znači „nacrtane trake,“ Italijani „fumetti“ što bi se prevelo kao „oblačići dima“ (to se najpre odnosi na oblačiće koji nose tekst u stripovima), a Španci pak „historietas“ što znači „pričice.“
Na Japanskom, izraz za strip glasi „manga“ što je najpre značilo „duhovite skice,“ ali je zatim poprimilo neutralnije značenje pa se danas može odnositi na stripove generalno. Ostatak sveta, pak, pod izrazom „manga“ podrazumeva posebnu vrstu stripa i animacije koja dolazi iz Japana.
Međutim, i pored toga što stripovi danas nisu svojstveni samo američkom tržištu i mnogi popularni stripovi nastaju i van granica Amerike, strip kao forma jeste nešto što je produkt američke kulture, pa se i njegovi počeci vezuju prevashodno za Sjedinjene Američke Države.
Kako su nastali stripovi?
Prvi stripovi vezani su za zabavne dodatke dnevnim ili nedeljnim novinama 30-ih godina prošlog veka koji su najpre bili namenjeni deci i adolescentima. U sredini novina nalazio bi se duplo manji format koji se nazivao panel (jer je glavni format presavijan na pola kako bi se uštedeo papir), a na tim stranicama umetnici bi crtali zanimljive skečeve.
Nakon prvobitne popularnosti takvih pamfleta u novinama, prvi koji se dosetio da takve kratke priče objavi zajedno u jednom većem izdanju bio je Maksvel Gejns, izdavač iz Njujorka, koji je prvu takvu kolekciju objavio 1934. i prodavao po ceni od 10 centi po izdanju. Naziv tog originalnog stripa bio je Poznati crtaći (u originalu Famous Funnies).
Pre njega, postojao je i časopis Strip-mesečnik (Comic Monthly), ali njegov format nije tačno predstavljao ono što će se kasnije razviti u strip kao tip publikacije kakav danas poznajemo. Ipak, prvi istinski strip koji je objavljivao nov sadržaj i to u formatu magazina, što će kasnije postati klasičan strip (ili ono što podrazumeva naziv comicbook) jeste Nova zabava (New Fun), tabloid koji je izdala izdavačka kuća Del 1935. godine. Zanimljivo je da će Del mnogo godina kasnije postati izdavačka kuća koju danas znamo kao DC Comics, odnosno DC Stripovi.
Popularnost ovakvih magazina raste naglo tokom Drugog svetskog rata, kada stripovi postaju veoma popularni među američkim vojnicima koji su putovali preko okeana kako bi učestvovali u borbi. Za takvu naglo rastuću popularnost zaslužni su, pre svih, superheroji koji se pojavljuju pred sam početak četrdesetih.
Era superheroja
Poslednje godine tridesetih zabeležiće pojavu Supermena i Betmena. Nil Adams, umetnik koji je jedan od njihovih tvoraca, kasnije je izjavio kako su njih dvojica zapravo dve krajnje tačke na jednoj osi, a da svi superheroji koji su kasnije nastali orbitiraju negde između njih dvojice.
Ipak, mora se napomenuti da je u tim početnim godinama Supermen taj koji je bio veći hit među publikom. Supermen i sve što je bilo u vezi sa njim (od stripova, preko TV serija i crtaća, pa kasnije i do prvih filmova) smesta je beležilo nezapamćen uspeh.
Njegovi originalni tvorci Džeri Sigel i Džo Šuster prvi put su ga predstavili u Akcionim stripovima juna 1938-e godine i od tada kreće njegova, čini se, nepokolebljiva popularnost. Već naredne godine Supermen dobija svoju sopstvenu seriju stripova, a već do 1940-e svako njegovo izdanje biva prodato u više od milion primeraka.
Nakon krilatica DC Stripova, pojavljuju se i heroji iz izdavačke kuće koja će kasnije postati DC-ov najljući konkurent – Marvel Stripovi. Najpre se pojavljuju Čovek-baklja (Human Torch) i Namor, podvodni čovek (The Submariner), a nedugo zatim i Kapetan Amerika (Captain America) kojeg su kreirali Džo Sajmon i možda najpoznatiji strip-umetnik Džek Kirbi. Prva superheroina stvorena je samo godinu-dve nakon prvih superheroja – 1942-e pojavljuje se Čudesna žena (Wonder Woman).
Superheroji umnogome su služili i kao propaganda i izvor motivacije američkim vojnicima, s obzirom na to da su se na stranicama svojih stripova često mešali u ratne borbe iz stvarnog sveta, ali i pozivali građanstvo da kupi ratne obaveznice. Tako naslovna strana prvog broja Kapetana Amerike iz marta 1941-e prikazuje ovog superheroja kako udara nacističkog lidera Adolfa Hitlera.
I pored toga što su superheroji nosili na svojim plećima popularnost stripova, oni nisu bili jedini junaci stripova. Del Stripovi su izdavali Diznijeve serije u kojima su glavni junaci bili likovi poput Paje i Baje Patka. Pored njih, veoma popularni bili su i vestern stripovi, što ne čudi s obzirom na činjenicu da je vestern tih godina, a i kasnije, bio verovatno najpopularniji američki žanr.
No, i pored ovakve nagle popularnosti koja je obećavala da nastavi da raste tokom godina, stripovi umalo nisu bili uništeni kao žanr u godinama nakon Drugog svetskog rata.
Hajka na stripove
Kriza počinje 50-ih godina, i to tačnije 1953-e godine kada američki Senat osniva Komitet za maloletničku delikvenciju. Stripovi dospevaju u vidno polje ovog komiteta kada Frederik Vertam, inače psiholog, objavljuje svoju knjigu Zavođenje nevinih (Seduction of the Innocent). U njoj on je optužio stripove i njihove autore za podsticanje mladih na nelegalno ponašanje, pre svega zbog ogromne popularnosti koju su krimi i horor stripovi imali nakon završetka Drugog svetskog rata.
Javnost je o ovome raspravljala do te mere da je čitava stvar dospela pred Kongres, te se tako stripovima sudilo onako kako se u istoriji sudilo pojedinim zabranjivanim knjigama. Hajka je i pre tog suđenja dobila tolike razmere da su stripovi bili javno spaljivani na lomačama širom Amerike.
U pokušaju da se strip spase kao žanr, zajednica izdavača stripova osniva samoregulativno telo pod nazivom The Comics Code Authority, ili skraćeno CCA, koje je trebalo da pregleda sadržaj stripova i cenzuriše potencijalno problematične delove.
Međutim, kako to obično biva sa pokušajima cenzure, a naročito one dobronamerne, neke odrednice kodeksa bile su pomalo preterane, a moglo bi se reći i apsurdne.
Ipak, bela markica na naslovnicama stripova koja je trebalo da poruči da je sadržaj odobrio CCA bila je ujedno i spasonosna za ovaj žanr. Zanimljivo je da se ovo telo održalo i mnogo godina nakon što se ovakva hajka završila, a poslednje izdanje koje je odbacilo ovakav pečat sa sebe bio je Supermen, i to 2011-e godine.
Zlatno doba stripova
Nakon što je strip supkultura uspela da se spase kandži tradicionalista, premda je podlegla cenzuri, ona je nastavila putem rastuće popularnosti sa kojeg je nakratko bila skrenula.
Novi talas neverovatne popularnosti strip duguje pre svega umetnicima koji su 50-ih i 60-ih bili uključeni u stvaranje novih izdanja. Pod uticajem filmova i razvoja kinematografije, i strip umetnici kreću da na svoje prozorčiće primenjuju određene filmske tehnike. Tako vodeći umetnici uvode zanimljivije kadrove, pomeraju uglove iz kojih se scene posmatraju, te čine strip življim i uzbudljivijim.
DC se u to doba uveliko uspostavio kao vodeća imperija. Kako je tadašnje rukovodstvo imalo sluha za novonastali talas popularnosti naučne fantastike, oni se odlučuju da ponovo pokrenu nakratko ugašene serije junaka kao što su Fleš (Flash) ili Zeleni fenjer (Green Lantern) i da opišu njihovo poreklo oslanjajući priču na tradiciju naučne fantastike.
Ipak, godine koje su dolazile doneće prevagu glavnim suparnicima, a sve zahvaljujući jednom čoveku.
Preuzimanje trona
Opšte je poznato da izdavačka kuća Marvel pre svega duguje svoj uspeh jednom čoveku i njegovoj bujnoj mašti. Taj čovek je Sten Li, poznatiji kao Stan the Man, najvoljeniji epizodista i tvorac svih glavnih Marvelovih superheroja.
Zabrinut uspehom konkurentske kuće, Lijev urednik tražio je od njega da osmisli ekipu sličnu DC-ovoj Ligi pravde koja je uveliko postavljala svoje korene. Sam Sten Li često govori kako je njegov tadašnji urednik od njega zahtevao samo čistu akciju, bez suvišnih zapleta i komplikovanja priče.
Li, koji je pre svega bio pisac i želeo da se u toj ulozi i ostvari, bio je nadomak toga da da otkaz zbog takvih pritisaka i premale slobode koja mu je bila dozvoljena.
Da je Sten Li uradio po svome, Marvel danas možda ne bi bio to što jeste, a i strip kao žanr verovatno ne bi bio u toj meri popularan kao što je danas. Ipak, njegova supruga je uspela da ga nagovori da, ako će već da odustane, uradi još jedan, poslednji strip, ali da ga uradi po svojoj volji.
I tako Sten Li stvara tim za svog urednika, ali onako kako on misli da treba. Taj tim danas znamo kao Fantastičnu četvorku (Fantastic Four). I od tog trenutka počinje nezadrživi uspon kuće Marvel.
Osokoljeni uspehom ovog stripa, vodeći ljudi daju svojim umetnicima više slobode, a umetnici poput Stena Lija, Džeka Kirbija, Stiva Ditka, Džona Romite, Roja Tomasa i drugih u naletu kreativnosti kreću da redom stvaraju Ajronmena (Iron man), Derdevila (Daredevil; ili u prevodu jugoslovenskih izdavača Nebojšu), Hulka (The Incredible Hulk), Iks ljude (X-men) i Osvetnike (The Avengers).
Iznenada, superheroji su imali svakodnevne probleme koje ranije nisu imali. Upravo takve osobine približile su ih čitaocima do te mere da je njihova popularnost 60-ih i 70-ih gotovo postavila obavezu da svaki naredni superheroj mora imati ovakve crte običnih smrtnika.
Možda najbolji primer za to koliko se ljudima dopala ideja o superjunacima sa svakodnevnim problemima jeste Spajdermen (Spiderman) – Lijev verovatno najpopularniji strip-junak.
Iako je danas svetski uspeh, i on je isprva naišao na odbijanje; Lijev urednik je glatko odbio da mu novi junak bude povezan sa paucima, jer se ljudi pauka boje, a osim toga, Li je imao i tu suludu ideju da mu glavni junak bude tinejdžer i da ima problema sa devojkama.
Opet igrom slučaja, Li je dobio priliku da testira ideju o Spajdermenu, pa ga predstavlja po prvi put na naslovnoj strani poslednjeg broja Neverovatne fantazije koja je bila pred gašenjem. Ispostavilo se da je taj broj bio najprodavanije izdanje nekog stripa u tom periodu, zbog čega se Lijev urednik dosetio da bi baš i mogao da pokrene seriju stripova o tom tinejdžeru koji se njemu lično ionako dopao.
Marvel je svoju poziciju zacementirao obraćanjem široj publici, koja je sada, nakon tinejdžera i adolescenata, uključivala i odrasle. Nije škodilo ni to što su imali sluha za aktuelne teme i društvena previranja, pa je tako sve što se u Americi događalo doživelo nekakav odjek u njihovim stripovima.
Ono što je, ipak, učinilo Marvel imperijom kakva je danas jeste svet filmova i serija koji su pažljivo izgradili nazvavši čitav projekat Marvelov filmski univerzum (Marvel Cinematic Universe ili MCU).
Preuzimanje filmskih i televizijskih formata
Kada nešto doživi pozamašan komercijalni uspeh, sasvim je logičan sled događaja da će se holivudska produkcija obrušiti na jedan takav fenomen. Tako je svaki veći studio na vreme otkupio prava za određene serije stripova, što danas mnogim fanovima često zadaje glavobolje.
Najpopularniji junaci ostali su Supermen i Betmen koji imaju najviše filmskih inkarnacija, od kojih je poslednja aktuelna sa Henrijem Kavilom i Benom Aflekom. Međutim, kada pominjemo Betmena, nezaobilazno je pomenuti i Nolanovu, kako fanovi vole da kažu „svetu,“ trilogiju o Mračnom vitezu zasnovanu na seriji stripova Frenka Milera. U korak sa njima ide i Spajdermen, koji je takođe jedan od najzastupljenijih superjunaka u filmskoj produkciji.
Već pomenuti Marvelov univerzum ipak drži primat, čini se, i to od 2008. kada je serija otpočeta prvim delom Ajronmena sa Robertom Daunijem Džuniorom u glavnoj ulozi.
Danas fanovi planiraju svoje obaveze na godišnjem nivou u odnosu na Marvelov kalendar objavljivanja novih naslova koji je ušao u treću od četiri faze koje su zasad predviđene.
Budućnost strip kulture
Kako nije izvesno da će čovečanstvo svedočiti novoj epizodi spaljivanja stripova (mada se sa čovečanstvom nikad ne zna), može se reći da će strip kultura ostati jedan od stubova popularne kulture u godinama koje su pred nama.
Dva velika konkurenta uspevaju da održe nivo svojih produkcija u nadi da preteknu jedni druge, od čega publika može samo da profitira dobijanjem sve boljeg sadržaja.
Ujedno sa vodećim kućama, i alternativne izdavačke kuće beleže uspeh jer fanovi često posežu za novim, nepoznatim junacima i njihovim pričama u želji da malo odmore od dobro poznatih, sada već opšte popularnih, omiljenih junaka.
Istovremeno, i jačanje interneta pruža mogućnost neafirmisanim umetnicima da predstave svoje stripove, što sve zajedno doprinosi jačanju ove supkulture.
Sve u svemu, može se sa sigurnošću tvrditi da stripove danas više ne čitaju samo popularno prozvani gikovi; stripovi su danas neodvojivi deo popularne kulture.
