Da li televizijske serije mogu biti umetnički vredne?

Teoretičari savremenog društva izbegavaju da se jasno odrede prema fenomenu televizije kao umetnosti i prema njenoj društvenoj ulozi. Prema njihovom mišljenju, televizija je u stalnom razvoju kao komunikacioni medij.

Umberto Eko, na primer, televiziji pripisuje, u umetničkom smislu, određenu estetičku potencijalnost, dok Teodor Adorno, takođe teoretičar moderne umetnosti, ističe složenu međuzavisnost između tehničkih, društvenih i umetničkih aspekata televizije.

Najviše su spremni da idu dotle da tvrde da je u savremenom svetu televizija jedan od uzroka, možda i glavnih uzroka, čovekovog otuđenja, kao medij koji uspostavlja jednosmernu komunikaciju, bez pružanja mogućnosti konzumentu-gledaocu da u njoj aktivno učestvuje.

Ipak, jedno je sigurno – tokom godina svoga postojanja, televizija je koristeći se slikom i zvukom kao izražajnim  sredstvima, pomoću kojih prikazuje to što želi da saopšti gledaocima, razvila svoj specifični jezik, te se o televizijskim ostvarenjima ne može govoriti koristeći se metodama kritike primenjivim u nekim drugim oblastima umetnosti.

Poslednjih godina, tačnije decenija, suočeni smo sa fenomenom globalizacije. Usled globalizacije, tradicionalna kultura zasnovana na nacionalnom konceptu, izgubila je svoj nekadašnji značaj. Protivnici globalizacije često je, možda i pejorativno, nazivaju novi svetski poredak.

Globalizacija znači svest o zajedničkom životu i afirmaciju univerzalnih vrednosti. Ali, sa druge strane, ona se suprotstavlja slobodi ljudskog duha i izaziva snažan otpor praćenju pretežno angloameričkih kulturnih obrazaca.

Kritičari američkog društvenog modela, kao sto je Džozef Štiglić, idu i dalje tvrdeći da globalizacija znači idealizaciju tržišne superiornosti koja podrazumeva primat tržišnih interesa i vrednosti, kao i upravljanje globalizacijom iz centara bogatstva i moći. Na ličnom planu globalizacija snažno utiče na krizu identiteta, zato što je identitet pre svega interakcija pojedinca sa zajednicom i svaki pokušaj narušavanja tih veza kod pojedinca dovodi do konfuzije i nesigurnosti.

Televizija se uklapa u model globalizacije u kulturi pre svih medija upravo zato što je način na koji ona komunicira sa korisnicima prenos slike i zvuka na velike udaljenosti.

U obilju ponude televizijske produkcije, jedna od značajnijih formi televizijskog stvaralaštva jesu televizijske serije, koje se mogu podeliti žanrovski i po drugim kriterijumima. Slobodno se može reći da po originalnosti i potencijalu neke zauzimaju značajno mesto, a pojedine imaju i umetničke pretenzije uzimajući u obzir kompleksnost tema koje obrađuju i načine na koje se te teme prikazuju.

Ovo se odnosi kako na zamisao, odnosno koncepciju, serije, motive koje ona želi da prikaže, društvene i lične (psihološke) aspekte, tako isto  i na kvalitet produkcije, tehničke detalje, a posebno na scenario, glumu i režiju, pa čak i na izbor muzike.

Zašto Sopranove nazivaju najboljom TV dramom svih vremena?

Zamišljena je kao priča o mafijašu na terapiji koji ima problema sa svojom majkom The Sopranos je brzo stekla status jedne od najboljih serija svih vremena. To je, u stvari, priča o ubici sa edipovim kompleksom. Problematičnost karaktera glavnog junaka, Tonija Soprana, počiva na njegovim iskonskim  strahovima od supruge i majke, što ga čini onim što jeste – masovnim ubicom. Autor kroz buran odnos glavnog junaka sa majkom prikazuje svoj vlastiti odnos sa majkom.

Takođe, koristeći se motivima i iskustvima vlastitog odrastanja u Nju Džerziju i poznanstvom sa lokalnim mafijašima, on želi da prikaže identitet italoamerikanaca i prirodu nasilja, koja proističe iz određenog društvenog i porodičnog okruženja koje nije strano ni samom autoru. U krajnjoj liniji se očitava viktimološka (nauka o žrtvama) definicija ubice kao žrtve poremećenih odnosa u društvu, a posebno u porodici.

Serija je ambiciozno napisana i sofisticirana, namenjena inteligentnoj publici, sa elementima sapunice i crnog humora. Odiše umetničkim senzibilitetom, brutalnošću i inteligencijom, i čitava je prilagođena tome cilju, počev od mnoštva reditelja i scenarista do sitnih tehničkih detalja, izbora lokacija i muzike (od The Kinks do Andre Boccelija). Likovi su uverljivi i iskreni, može se slobodno reći da se s vremena na vreme prosto čuje kako u njima kuca ledeno mafijaško srce.

Žanrovski, to je kombinacija crne komedije i psihološke drame, koja u jednoj tački prerasta u kompleksnu pricu o mafijašu i njegovoj porodici koja objedinjuje nestvarni realizam sa isto tako neobičnim nadrealizmom. U dramskom smislu ima iznenađujuće obrte i nagle ispade nasilja.

Standardi u mafijaškom žanru predstavljeni su filmovima Kum i Dobri momci, ali serija Sopranovi nastoji da ide i korak dalje. Do sredine 80-ih godina stvaraoci u Americi su bili sputavani određenim strogim pravilima kao što su puritanizam, simpatični likovi, srećan kraj, patriotizam, ali pomenuti filmovi predstavljaju prekretnicu i serija se oslanja baš na njih, upravo zato što bez uvijanja pokazuje način na koji oni TO rade u stvarnom zivotu.

Korak dalje ogleda se u tome što autori kroz analizu snova povezuju realan život sa nadrealnim i njegovom pratećom simbolikom. U nekoliko prvih epizoda fokus je na načinu života kriminalaca, ali ubrzo, kako glavni junak počinje da otvara svoje srce pred terapeutom, sve se pretvara u psihološku analizu njegovih postupaka, da bi na kraju kulminiralo sekvencama snova i monolozima sa nejasnom simbolikom. Kada glavni junak kroz iskren razgovor i analizu, pred neutralnim posmatračem, u jednom trenutku spozna sopstvene mane i njihove uzroke, on počinje da ih mrzi.

Ovo nije klasična krimi-priča, niti omaž kriminalcima i kriminalu, jer je Toni Soprano zbilja jedan odvratan lik i teško je sa njim se identifikovati.

Svi likovi u seriji su depresivni, nabusiti i tužni, puna je ubijanja, laži, licemerja, kriminala. Kada govori o porodici i porodičnim vrednostima, autor slika porodične odnose kao složene, oni nisu crni ili beli. Iako nastoji da govori o porodici i porodičnim vrednostima, poruka je sveopšti nihilizam – ništavilo života. U takav nihilistički stav uklapa se i uloga žene u patrijarhalnom društvu, tačnije u liberal-kapitalističkom društvu, prikazan kroz lik Tonijeve supruge Karmele.

U tom društvu žene pokušavaju da budu emancipovane, ali na kraju samo budu dehumanizovane, iskorišćene i odbačene, da bi se njihova emancipacija svela, kao kod Karmele, na akumulaciju i prodaju kapitala. Tačnije, sloboda (emancipacija) u najširem smislu se poistovećuje sa protokom kapitala.

The Wire – televizijske serije kao kritika američkog društva

Da spomenemo, kada govorimo o televizijskim serijama sa umetničkom crtom, seriju The Wire ili Doušnike. Nije pravljena prema ukusu šire gledalačke publike. Serija nije jednodimenzionalna, klasična krimi-priča nego slojevita i višeznačna. Usmerena je na žestoku kritiku američkog društva.

Samo u prvom serijalu govori se o klasnim podelama i rasnoj diskriminaciji, otvorenoj ili prikrivenoj, u Americi, o tromosti i neefikasnosti birokratije i birokratskih procedura, specifičnosti zakonodavstva koje više pogoduje razvoju organizovanog kriminala nego što ga u stvari sprečava, kao i korumpiranosti, bolje rečeno beskorisnosti, lokalnih političara i njihovoj sprezi sa organizovanim kriminalom.

Upitamo li se o diskriminaciji po bilo kom osnovu i primeni nasilja, zaključićemo da nasilje, a specijalno baš organizovano nasilje, uvek proizvede kontraefekte.

Najžešći kritičari američkog društva potiču iz samog tog društvenog miljea i logično je da će oni i dati najbolju kritiku tog društva pošto su sa njim u neposrednom kontaktu, imaju neposredno iskustvo. Ali kritičke ocene ne nailaze na odobravanje u centrima gde se donose odluke.

Noam Čomski – kritičar masovnih medija

Noam Čomski je američki naučnik-lingvista, poznat po svojim kritikama medija i politike, koji je do detalja objasnio strategije manipulacija javnošću. Treba reći da je u periodu od 1980-1992 bio najčešće citirani živi naučnik i osmi najčešće citirani naučnik uopšte. Bio je izložen pretnjama smrću zbog svog kritičkog mišljenja.

On kritikuje masovne medije i njihovu moć, tvrdeći da su kompletno u službi vlade SAD i korporacija i da služe propagandi nastojeći da SAD obezbede globalnu dominaciju.

Takođe je protivnik američkog korporativnog kapitalističkog sistema, pristalica anarhosindikalizma i žestoko se zalagao za afirmaciju prevencije i edukacije kada se radi o nekom spornom pitanju, a protiv uplitanja vojske i policije. Represivne institucije su za njega nelegitimne, osim ako se na neki način mogu opravdati.

Piše: Dejan Ivanović