Motivi dvojnika i plagijata romanu „Crna knjiga“ Orhana Pamuka

Crna knjiga je četvrti roman turskog književnika Orhana Pamuka, ovenčanog Nobelovom nagradom. Knjiga je napisana 1990, a kod nas objavljena u izdanju Geopoetike 2008. godine u prevodu Mirjane Marinković.

Ovaj roman tajanstvenog i zastrašujućeg naslova, kao i druge Pamukove knjige, na poseban način uvodi čitaoca u jedan od najzagonetnijih paradoksa, koji odvajkada zaokuplja maštu čoveka kao mislećeg bića, ali i kao snevača koji se s mukom probija kroz maglene oblasti svog nespoznatog bivstvovanja.

Taj bi se paradoks mogao iskazati naizgled jednostavnim pitanjem: može li čovek biti to što jeste? Nasuprot njemu, kao obrnuta strana istog novčića, stoji ono još zagonetnije: može li čovek biti neko drugi? Oba ova pitanja pokreću temu jedinstvenosti, neponovljivosti jedinke, kao i mogućnosti punoće, supstancijalnosti njegovog bića u zamahu potpunog samoostvarenja. Ta dva bliska ali ipak različita pitanja vode ka jednom zavodljivom i jezovitom pojmu – pojmu dvojnika.

Motiv dvojnika u romanu Crna knjiga

Motiv dvojnika jedan je od nezaobilaznih Pamukovih motiva. Prvo i donekle površno (mada ne i netačno ili nevažno) tumačenje česte zastupljenosti ovog motiva u delima turskog nobelovca u tome nazire Pamukovu opterećenost ljubavno-neprijateljskim odnosima Istoka i Zapada, kroz čitavu istoriju ljudskog roda.

Ne samo Pamuk, već i veliki broj umetnika, istoričara, antropologa, arheologa i naučnika iz drugih oblasti, podseća u novije vreme da je civilizacijski „sliv“ započeo svoj tok na Istoku, i da ono što, uslovno rečeno, danas smatramo savremenim zapadnim svetom sa svim kulturalnim, naučnim, umetničkim i ostalim dostignućima, u daleko većoj meri nosi obeležja Istoka i davne prošlosti nego što smo svesni ili spremni da priznamo.

U velikom broju svojih knjiga, Pamuk podseća čitaoce na tu činjenicu, uvodeći parove dvojnika. Motiv dvojnika u njegovim knjigama postaje na taj način njegov prepoznatljivi motiv (iako su i mnogi drugi autori pisali sjajne knjige inspirisani ogromnim potencijalom tog, u nekom smislu zastrašujućeg motiva), isto onako kako motiv lavirinta ili ogledala bespogovorno pridružujemo Borhesu. Ono što motiv dvojnika u Crnoj knjizi čini nešto drugačijim nego u ostalim Pamukovim delima, jeste uvođenje pitanja književnog plagijata.

Plagijat i moderna književnost

Pitanje može li čovek biti to što jeste (postavljeno u knjizi na više mesta, varirano na taj način da čitalac shvati kako ono zaokuplja vladara kao i njegovog slugu ili dželata, te da isto tako zaokuplja čitave zajednice, verske grupe, tajne organizacije, političke partije, pa i čitave narode), pretvara se u jedno drugo, jednako važno, ako ne i važnije pitanje: može li se napisati autentičan, izvoran, neponovljiv književni tekst, važna i uticajna priča velike umetničke snage, bez prethodnice i nastavljača?

Autor čitaoca suočava sa ovim neeksplicitno iskazanim pitanjem kroz lik kolumniste Dželala, prisutnog u knjizi na način na koji je i inače autor prisutan u bilo kom pisanom tekstu: on je istovremeno i sveprisutan i odsutan. Dželal je vidljiv samo kroz tekstove, kroz objavljene kolumne, i kroz priču drugih o njemu. Nijednog trenutka u Crnoj knjizi ne čuje se Dželalova živa reč – sve što se od njega dobija je samo ukroćen, umrtvljen tekst, gomila znakova koji još mirišu na štamparsku boju. Za razliku od Galipa, drugog (ili prvog?) glavnog junaka i Dželalovog potonjeg dvojnika, Dželal je bestelesan, iako neprekidno prisutan kroz tekstove kojima u velikoj meri utiče na živote svojih sunarodnika, bez obzira na to kojem društvenom sloju pripadaju.

Da bi bio u stanju da svojim čitaocima svakodnevno ponudi dobar, zavodljiv, autentičan, poučan, provokativan, aktuelan, svevremenski, ličan, opštevažeći, zanimljiv, ubistven, životvoran, ciničan i katarzičan tekst, Dželal ne samo što se upušta u istraživanja aktuelne stvarnosti Istambula i Turske, družeći se sa političarima, kriminalcima, religioznim fanaticima, poslovnim ljudima i običnim svetom, već i kopa po neiscrpnom književnom nasleđu koje mu Istok nudi, pronalazeći u njemu inspiraciju i formu za uobličavanje svojih kolumni.

U prvo vreme, za pisanje tekstova često koristi pseudonime, kao što su činili mnogi njegovi prethodnici. (Zanimljiva je igra imenima koju Pamuk sprovodi nazivajući svoje junake po velikim piscima Istoka: Dželal je tako parnjak Dželaludinu Rumiju, a Galip Šejhu Galipu.)
U svojim lutanjima Istambulom Dželal koristi maske i neobične odore u koje se preoblači krijući svoj pravi identitet. To isto čine i mnogi junaci njegovih kolumni i Crne knjige u celini; jedan od poznatijih primera takvog prerušavanja je istorijski potvrđena priča o abasidskom vladaru iz VIII veka, Harunu al-Rašidu, koji je imao običaj da se noću prerušen šeta Bagdadom, zalazeći u sumnjive krčme, hanove i svratišta, ulazeći u razmirice i tuče ili se zabavljajući sa običnim svetom.

Prerušavanje vladara u običnog građanina daje mu mogućnost da stanje u zemlji sagleda „iznutra“, sopstvenim očima a ne kroz izveštaje doušnika i uhoda. S druge strane, to mu pruža priliku da okuša svoju snagu neogrnut titulama i drugim ogradama koje ga štite od opasnosti, ali i od pravog, izvornog i surovog života. Može li čovek biti to što jeste barem onda kad je vladar, kada se nalazi na vrhu hijerarhijskog niza? Izgleda da ne može ni tada, jer ga njegova uloga udaljava od jezgra u kome se odvija pravi život. No, kao što je vladaru potrebna maska običnosti, tako je njegovom dvojniku i pretendentu na presto možda dovoljna maska vladara da bi u jednom pogodnom trenutku zbacio pravog suverena i zauzeo mesto na tronu.

Isto se dešava i sa pričama. Pamuk u Crnoj knjizi navodi niz nama nepoznatih tekstova istočnjačke književnosti, koji imaju karakteristične zaplete, nama poznate iz veoma popularnih i čitanih knjiga autora sa zapada, kao što su Robinzon Kruso Danijela Defoa, Danteov Pakao, Veliki inkvizitor iz romana Braća Karamazovi Dostojevskog; čak se kao jedan od mogućih primera knjige koja je dvojnik nekog istočnjačkog spisa navodi i Kantova Kritika čistog uma.

Nama nepoznati tekstovi iz arapske i turske književnosti koje autor navodi nastali su mnogo ranije od navedenih poznatih romana. No, Pamuk ne koristi reč „plagijat“ govoreći o dupliranju ideja. Ne možemo znati jesu li knjige koje su im prethodile bile poznate autorima potonjih remek dela.

Čak i kad to znamo (kao u slučaju Šekspira i mnogih drugih pisaca, koji nisu krili izvore iz kojih su crpili inspiraciju) može li se govoriti o plagijatu, ako novo delo prenosi staru i arhetipsku ideju (dilemu, shemu, okvir, sliku, alegoriju) na nov način, drugačije upotrebljenu, smelije ili sa više umetničkog nadahnuća?

Može li se uopšte napisati delo sa sigurnošću da neće biti ponovljeno nešto već napisano, ostalo u sećanju autora iz davno slušanih priča ili pohranjeno u kolektivnom nesvesnom, pa sad autora pohodi putem snova i neličnih sećanja? Da li bi, u tom strahu, bilo smislenije obustaviti bilo kakvo pisanje, ili je smisao pisanja upravo u neprekidnom ponovnom pričanju priča koje već znamo, da ih sačuvamo od zaborava i prenesemo budućim čitaocima, jer će i njima ponuditi isti smisao? Ta pitanja Pamuk u Crnoj knjizi ostavlja otvorenim.

O piscu Dželalu brojni likovi Crne knjige izreći će svoje mišljenje; veliki broj tih mišljenja kompromituje ga na mnogo različitih načina: porodica ne može podneti što koristi slike iz njihovog života da se naruga nesavršenostima i zabludama koje se vuku iz prošlosti, političke frakcije proglašavaju ga izdajnikom jer su polagale nadu u njegovo angažovanje u afirmisanju njihovih ideja, kolege ne mogu da mu oproste čitanost njegovih kolumni, pa ga optužuju za plagiranje, dodvoravanje publici i vlastima, pa čak dovode u pitanje i njegov lični život i moral, žene koje su ga volele pronalaze se u njegovim kolumnama i napuštaju muževe, konzervativci ga smatraju rušiocem pravih vrednosti a slobodniji pripadnici društva rugaju mu se zbog nedostatka hrabrosti da bude potpuno radikalan.

Čak i ekipa iz inostranstva dolazi da ga vidi bez ikakve prave svesti o njemu i njegovom delu: on je za njih samo egzotična atrakcija i u krajnjem slučaju može ga zameniti i neko drugi (u poslednjem trenutku podmetnuti dvojnik). Za sve vreme, okružen ljubavlju publike, popularnošću i svim njenim dobrim i lošim stranama, kao i svim nabrojanim osudama – on samo želi da pronađe građu za svoj novi tekst i pravu formu za njegovo uobličavanje. I jedno i drugo pronalazi ne samo u okruženju, već i u svom sećanju (koje polako gubi), kao i u sećanju naroda, u pisanim tragovima. (Pamuk je jako dobro svestan činjenice da narod takođe polako gubi svoje pamćenje.)

Tekst je ono čemu (bogo)služi, posvećujući mu čitav svoj život, bez ostatka. Čak i ljudska lica postaju ništa drugo do slovima ispunjene površine, sa kojih kolumnista sa lakoćom čita njihove priče i značenja.

Priča o dvojniku, ili priča o priči, postaje sve dramatičnija kako se približava svom kraju. Dželal gubi pamćenje, ali ne i njegovi neprijatelji. Još jednom, Pamuk nam nudi priliku da shvatimo kolika je moć reči. Sve što čini našu stvarnost: naša religiozna uverenja, sumnje, nauka na kojoj počiva nama poznati svet, svekolika kultura, čak i trivijalna zabava, svi mogući načini na koje zamagljujemo svest ne bismo li odagnali strahove i istinu prolaznosti, zatim naše svakodnevne priče, rituali kojima naizgled čuvamo vrednosti sopstvenih života, način na koji učimo decu – sve je to nastalo i opstalo putem reči, smišljanjem, prenošenjem i ponavljanjem priča od pamtiveka, iz vremena pre pisma.

Priče su učene napamet, prepravljane, varirane, namerno izvrtane, potom zapisivane, paljene i osuđivane na zaborav, nanovo izmišljane, prevođene, bogaćene, uprošćavane, pogrešno tumačene, osuđivane, zabranjivane, šaputane na tajnim skupovima, nošene u izbegličkim prtljazima, u zbegovima stavljane pod glavu, basnoslovno plaćane, ili potpuno zapostavljane. Iza svih tih priča stoji Pisac, voljen i omražen. I njegov dvojnik, dvojnik njegovog dvojnika, i tako u nedogled. Svi oni pišu knjige: svakojake knjige, ponekad i crne.

U crnu knjigu jedan od dvojnika u tom nizu upisuje šta je to tačno morao beskrajno da voli, a potom da izgubi, ne bi li tako stekao privilegiju da se pridruži povorci izabranih nesrećnika koji nastavljaju da pričaju priče, uvereni u to da je jedini smisao da se, bez obzira na sve, ispriča dobra, prava, smislena, ljudska priča.

Iako se kroz motive dvojnika i književnih plagijata ne iscrpljuje korpus značenja i bogatstvo Crne knjige (koja se takođe može shvatiti kao istočnjački dvojnik romana Fukoovo klatno Umberta Eka), kroz njih je nedvosmisleno prikazan čovekov usud u pokušaju da se na autentičan način ostvari. Može li čovek biti to što jeste, pitanje je koje poput senke stoji nad glavom slabog i nesrećnog prolaznika kroz život, svesnog da je moguće učiti stvari jedino kroz imitiranje drugih, da smo osuđeni na to da želimo ono što nemamo, i da je biti neko drugi jednako privlačno kao i pronaći svoj lični obris.

Pisanje (ili pričanje priča, svojih ili tuđih) jedan je od načina na koji je moguće živeti bogatiji život, a možda i pronaći način da se bude ono što se mora biti. Pisac i čitalac, onaj koji priča priču i onaj koji je sluša, žive bezbroj mogućih života. Autor nam u maestralnom delu koje zaveđuje više od jednog čitanja, poručuje: „Ništa ne može tako da vas zaprepasti kao život. Osim pisanja.“

Autorka teksta: Jadranka Milenković