Piter Vir, kultni australijski filmski reditelj, je ponikao iz australijskog novog talasa, prepoznatljiv po majstorskom vođenju priča o odnosima ljudi i tehnologije, kao i slikanju portreta ljudi koji se nisu uklopili u vlastitu sredinu.
Među brojne zasluge u svetu filma pripisuje mu se i promovisanje zvezda poput Harisona Forda, Mela Gibsona, Robina Vilijamsa i Džima Kerija. Svojim osobenim stilom obogatio je svetsku kinematografiju nizom klasika u poslednje četiri decenije vlastitog stvaralaštva.
Piter Vir je prešao dug put od australijskog underground stvaraoca u filmovima Piknik kod Hanging Roka i Vodoinstalater, preko američke faze i klasika Svedok i Društvo mrtvih pesnika, do svetske slave i ulazak u hol velikana Zelenom kartom, Trumanovim šouom i filmom Gospodar i vojskovođa.
Magija australijske osobene kulture postala je deo svetske baštine zahvaljujući Virovoj filmskoj estetici i kreativnosti.
Rođen je 21. avgusta 1944. u Sidneju, Novi Južni Vels, Australija, kao Peter Lindsay Weir. Zainteresovao se za film proučavajući umetnost na Univerzitetu u Sidneju. Nakon napuštanja Univerziteta sredinom šezdesetih pridružio se televizijskoj stanici ATN-7, gde je radio kao asistent proizvodnje. U tom periodu napravio je svoja prva dva kratka eksperimentalna filma, a potom i kratki dokumentarni film o siromašnom predgrađu Sidneja.
Godine 1971. Piter Vir snima svoj prvi veliki nezavisni film, kratki igrani Homesdale, nekonvencionalnu crnu komediju, a zatim i prvi dugometražni film Three to Go, iste godine. Po vlastitoj kratkoj priči režira horor-komediju Automobili koji su pojeli Pariz (1974), kultni underground klasik.
Viktorijanska estetika botičelijevskih pejzaža
Sledeće kultno delo Pitera Vira – Piknik kod Hanging Roka (Picnic at Hanging Rock, 1975) proglašeno je najboljim australijskim filmom sedamdesetih godina. Sniman na lokaciji u Južnoj Australiji i ruralnoj Viktoriji, na temelju romana Džoun Lindsi, film prikazuje navodno istinitu priču o skupini studentkinja iz ekskluzivne ženske škole koje misteriozno nestaju na školskom izletu 1900. godine.
Magično, nestvarno poput snova koji nam izmiču, dovode nas do ludila, ekstaze i šizofrene raspolućenosti, ovo krajnje originalno remek-delo atmosfere uvlači se pod kožu gledaoca, neprimetno i zauvek, budeći strepnju, nadu i jezivi nemir.
Bio je to svakako jedan od vrhunaca filmske umetnosti – briljantan, ezoteričan, sofisticiran, neuhvatljiv, smeo, uznemiravajući, devičanski čist i nevin. Jedno od onih umetničkih ostvarenja koje vas ostavlja bez daha svojom nestvarnom lepotom i mističnošću, i kojem se večno vraćate pronalazeći uvek neko novo značenje i pritajenu lepotu.
Ranu fazu australijskog velikana filmske magije obeležili su nezavisni, eksperimentalni filmovi, uglavnom crne komedije, od kojih su tri postali ultimativni underground klasici: Automobili koji su pojeli Pariz (The Cars That Ate Paris, 1974), Piknik kod Hanging Roka (Picnic at Hanging Rock, 1975.) i Vodoinstalater (The Plumber, 1978).
Piter Vir je u svom tajnovitom remek-delu Piknik kod Hanging Roka sagradio priču čiste, hipnotičke atmosfere, vodeći gledaoca bespućima mistične, nedokučive divljine središnje Australije. Sofisticiranom duhu pročišćene filmske umetnosti i zloslutne atmosfere pritajenog straha i neizvesnosti doprinose svojom magijom melodije klasične muzike, pažljivo odabrane i uklopljene sa viktorijanskom estetikom, botičelijevskim pejzažima i mlečnom fotografijom slutnje i mistike.
Sve je obavijeno nemirom i neodređenošću snova, onim što se u osvitku straha samo jezivo naslućuje i odražava tenziju koja oduzima dah.
Istražujući tajnu života, poeta Piter Vir odlazi izvan zakona krutog racionalizma, slikajući duhovnost devojaka s koledža koje kroz umetnost i poeziju čeznu za oslobođenjem. Maestralni Vir vešto suprotstavlja krajnosti primitivne kulture iskonske Australije i civilizacije, prirode i modernog načina življenja, odbačenog pojedinca – stranca i društva, slobode i represije dajući uznemirujući prikaz čovekovog straha od nepoznatog.
Snagu i originalnost koju je postigao ovim tajnovitim remek-delom, doseći će još jednom, par godina kasnije, crnohumornom komedijom kafkijanskog apsurda – filmom Vodoinstalater, čineći magiju sopstvenog umetničkog kreativnog bića nedostižnom za većinu samozvanih veličina i tzv. umetnika – bez ideje, stila ili vizije.
Autentično, više nego originalno i enigmatično, satkano pročišćenom, sofisticiranom filmskom magijom, vrhunsko delo australijske kinematografije, pokazalo je svu raskoš čiste umetnosti filma, oslobođenu od svih suvišnih primesa. Pokazalo je neslućene mogućnosti senzibiliteta pokretnih slika i unutarnju potku koja tka filigranski vez, spajajući bit nekoliko umetnosti u jednu savršeno impresivnu.
Prefinjeno, satkano od vrsne fotografije mističnih, tajnovitih predela kraja sveta i vizuelne, hipersenzibilne atmosfere koja se uvlači u gledaočevu svest i podsvest, uznemirava i drži maksimalno pažnju, ovo vrhunsko ostvarenje Pitera Vira ostaje intrigantnim, gotovo nedostižnim ciljem budućih kinematografskih pokolenja. Ovim filmom neprevaziđene atmosfere Vir se upisao u knjigu besmrtnih, onih čije delo nepokolebljivo nadilazi svaki sud i prolaznost vremena.
Piter Vir i filmska magija kraja sveta
Nakon filma Poslednji talas (The Last Wave, 1977), čudesnom trileru o iskustvu čoveka koji je imao zastrašujuću viziju o nadolazećoj nesreći (ulogu tumači Ričard Čejmberlen), u kojem Vir istražuje interakciju između australijskih starosedeoca Aboridžina i evropske kulture, usledila je autentična virovska crna komedija Vodoinstalater (The Plumber, 1978), napisana i režirana za TV, te višestruko nagrađivano delo.
Snimljen za svega tri nedelje, sa australijskim glumcima Džudi Moris i Ivarom Kantsom, kao priča o ženi čiji je život poremećen dolaskom nametljivog vodoinstalatera u stan, film na crnohumorni način, montipajtonovskim ludilom prerasta u svojeglavi eksperiment sa elementima grozničavog Kafke, otkačenog Harmsa i nemilosrdnog Beketa na ivici najluđeg britanskog humora. Gotovo neopisivo iskustvo, čak i za najotkačenije filmofile. Pohvala neobičnom ludilu.
Džil (Džudi Moris) i Brajan (Robert Kolebi), mladi bračni par naučnika, živi u malenom stanu zgrade u sklopu univerzitetskog naselja. Brajan je po ceo dan zauzet predavanjima na fakultetu, a Džil je većinu vremena sama u stanu pišući doktorat. Jednog dana na vratima se pojavljuje mladi vodoinstalater Maks (Ivar Kants) s objašnjenjem da u njihovom kupatilu hitno treba promeniti cevi. Džil je zbunjena jer vodoinstalatera niko nije pozvao, ali ga ipak pušta u stan. Vodoinstalater procenjuje da će posao biti opsežan i nastavlja da dolazi u stan i narednih dana.
Džil je uznemirena i zbunjena novonastalom iznenadnom i čudnom, nenajavljenom kafkijanskom situacijom, obaveštava muža, ali on misli da ona preteruje sa pričom o ekscentričnom vodoinstalateru. Atmosfera u stanu u kojem je Džil narednih dana zatvorena u četiri zida sa sve nametljivijim strancem postaje sve apsurdnija, ispunjena tenzijom šoka, uznemirenosti, paranoje i senkom tragikomičnosti.
Na granici između vrhunskog psihološkog trilera i inteligentne crne komedije, film Vodoinstalater predstavlja jedinstveno autorsko umetničko delo, krajnje originalno psihološko, provokativno putovanje unutar sveta paranoje i neizvesnosti.
Izvrsna glumačka partija Džudi Moris koja vešto dočarava duševnu transformaciju paranoične Džil i još bolji nastup mladog Ivara Kantsa u ulozi kafkijanski mračnog i nepredvidivog vodoinstalatera – stranca u svetu haosa, paranoje, usamljenosti, krize identiteta i opšteg nepoverenja među ljudima. Krajnje originalno filmsko ostvarenje, maštovito, nedokučivo i nepredvidivo u svojoj crnohumornoj ideji koja nikog ne ostavlja ravnodušnim.
Filmom Galipoli (1981) Vir postiže svetsku slavu, priličan finansijski uspeh i dobija nagradu za najboljeg reditelja od Australijskog filmskog instituta. Godine 1983. snima filma Godina opasnog življenja (The Year of Living Dangerously), adaptaciju romana Kristofera Koha, priču o idealizmu, ljubavi, odanosti i ambiciji, sa Melom Gibsonom i Sigorni Viver, koja se dešava u Indoneziji, sredinom šezdesetih godina 20. veka, za vreme vladavine Sukarna.
Usledio je prvi Virov američki film Svedok (Witness, 1985), sjajni triler koji nam približava život u komuni Amiša, uz dozu dramatike i romantike. Film je priča o dečaku Amišu (američka verska zajednica, sekta koja ignoriše dostignuća moderne civilizacije, živeći skromno po vlastitim pravilima), kojeg igra mladi Lukas Has, koji sticajem okolnosti postaje svedok svirepog ubista policijskog službenika. U slučaj se uključuje detektiv kojeg sjajno igra Harison Ford. On otkriva pravog ubicu unutar policije, te se pod pretnjom smrti sklanja u zajednicu Amiša, štiteći dečaka, jedinog svedoka.
Film je nominovan za Oskara u osam kategorija, uključujući i onu za najboljeg reditelja. Naredni Virov film Obala komaraca (The Mosquito Coast, 1986) nije postigao značajan uspeh, iako je imao izuzetnu glumačku ekipu, na čelu sa već pomenutim Fordom. On igra čoveka koji opsesivno sledeći svoj san započinje novi život u džungli Srednje Amerike sa svojom porodicom.
Društvo mrtvih pesnika – iskoristi dan i slobodu
Naredni Virov film, Društvo mrtvih pesnika (Dead Poets Society, 1989) predstavlja snažnu emotivnu priču o sazrevanju, pravim vrednostima, slobodi, lepotama umetnosti i borbi za vlastite ideale i snove.
Romantičarska poezija i bunt unutar konzervativne i krute sredine ekskluzivne New England-Welton škole (zaslepljene tradicijom i slavnom prošlošću), pedesetih godina prošloga veka osnova su jedne tragične i dirljive priče, ispričane poezijom mladalačke energije, detinje nevinosti i lepotom kadrova koji svojom toplinom i snažnom emocijom boje ovaj nezaboravni film.
Romantičarski duh mladosti i poetika njene borbe lajt-motiv su ogoljene lirike koja čini osnovnu potku duhovnosti Virovog inspirativnog filmskog ostvarenja. Uz izvanrednu muzičku podlogu Morisa Žara film se pretapa u lirske slapove prepune neke neobične razdraganosti, topline, prefinjenog humora i nepobedivost čovekove iskrene vere.
Već na samom početku filma, suprotstavljajući osnove na kojima počivaju vrednosti škole, a potom njenih novih učenika, Vir vešto nagoveštava liniju budućeg sukoba i borbe za slobodu mišljenja i ostale prave vrednosti. Dok su tradicija, čast, disciplina i uzvišenost osnovni stubovi školskog sistema koji se kao nepromenjiv postavlja iznad svih, ne vodeći mnogo računa o potrebama učenika, dotle su turobnost, čemernost, dekadencija i učmalost vrednosti tj. ciničan odgovor učenika koji se ne uklapaju u kruta i beživotna pravila upravnika Nolana i tradicije škole.
Kada se u priču uključi i novi profesor engleskog jezika i književnosti Džon Kiting, bivši student škole (igra ga briljantni i neponovljivi Robin Vilijams) unoseći revolucionarni duh pesnika romantičara u beživotni i kruti nastavni program, sukob je veoma izvestan.
Primenjujući u osnovi sasvim suprotne metode nastave u odnosu na zacrtane i jedine moguće i ispravne Džon Kiting počinje da ruši ugled škole i podriva njen autoritet. Njegovi intrigantni časovi postaju čudesna poezija života, voltvitmanovsko ludilo anarhije i slobode izraza, tumačenja poezije, misli i duha.
Carpe diem (iskoristi dan) postaje osnova njegove filozofije koju svojom snažnom harizmom i stilom prenosi na grupu učenika. Misliti svojom glavom, iskoristiti dan i suprotstaviti se kreativnošću prolaznosti života, osvojiti slobodu izražavanja i mišljenja, biti svoj.
Prelepi, melanholični i idilični jesenji kadrovi ustreptale prirode i okoline škole savršeno se uklapaju u novi, anarhični duh rađanja i osvajanja slobode, novu poeziju koja teče poput mladog vina iz srca i duše mladih, nesputanih ljudi.
Ponovo ćete naučiti da mislite svojom glavom, objašnjava profesor Kiting. Naučićete da osetite reči i jezik… Poeziju ne čitamo i ne pišemo zato što je zgodna. Pišemo je i čitamo jer smo ljudska bića, puna strasti… Reči i ideje mogu promeniti svet… Poezija, lepota, romansa, ljubav… zbog njih živimo.
Pod snažnim duhovnim uticajem profesora Kitinga grupa učenika, predvođena Nilom Perijem, obnavlja nekadašnje Društvo mrtvih pesnika, društvo ljubitelja poezije i romantike, umetnosti i lepote izraza. Krišom počinju da se okupljaju u nekadašnjoj indijanskoj pećini noću i čitaju poeziju, pre svega romantičara.
… Pošao sam u šumu kako bih osetio život
kako bih duboko udahnuo i ispio srž Života!
kako bih se udaljio od svega što sam život nije
a ne da, pred smrt otkrijem, da živeo nisam! …
U njima počinje da se rađa neki novi duh, shvatanje da stvari treba gledati na drugačiji način i osloboditi se. Bile su to burne i prelomne posleratne godine, bile su to godine rađanja buntovnog i snažnog rock and rolla.
Nažalost, metode profesora Kitinga vremenom sve više dolaze u sukob sa stubovima sistema na kojima počiva ustaljeni rad škole – beživotan i krut. Stvari naglo kreću da se kotrljaju nizbrdo, naročito nakon samoubistva Nila Perija, mladića koji se beskompromisno suprotstavio svojim odabirom zanimanja rigidnom ocu, koji ga je gledao kao poslušno vlasništvo za ispunjenje vlastitih ambicija i neostvarenih snova.
Na trenutak, sva energija, polet i osvojena sloboda naglo su utihnuli u kadrovima zimskog krajolika, zatrpanog snegom i tragičnom belinom smrti nesretnog mladića. Očajan, gledajući u knjigu poezije koju su on i grupa učenika posle njega čitali na sastancima društva mrtvih pesnika, slaveći život i lepotu lirskog zanosa i osećanja, Džon Kiting plače, sećajući se Perija i njegovog vedrog, euforičnog duha.
Sistem svu krivicu svaljuje na njega i njegove buntovne, nekomformističke i neortodoksne metode predavanja, njegovo rušenje kodeksa i stubova stabilnosti škole koji postoje čitav jedan vek. Kiting na kraju odlazi, rigidni upravnik Nolan dolazi da ga zameni , ali…
Film Društvo mrtvih pesnika je izuzetno dirljiva, romantična i iskreno emotivna priča o slobodi, umetnosti i pravim ljudskim i trajnim vrednostima, satkana od prelepe poetike i sazvučja večnih tonova čistote srca i duše – umetničkih niti filmske lirike Pitera Vira.
Svetkovina prefinjene ironije za kraj
Društvo mrtvih pesnika nudi jednu vrstu mladalačke i poetske romantike, dok naredni film Zelena karta (Green Card, 1990) nudi romantičnu komediju, priču o famoznoj zelenoj karti, vizi za trajni boravak u zemlji snova – Americi.
Uz sjajan glumački tandem Mekdauel-Depardje odvija se simpatična životna priča o borbi, istrajnosti i vrednostima koje ostaju nakon svih površnih, prolaznih stvari. Doza humora i ironije, osenčanih tamom, ni ovaj put nije izostala, kao i uvek kod Pitera Vira u pravoj meri i pravom trenutku.
Sledi potom Nesutrašivi (Fearless, 1993), drama o ljudskom doživljaju tragedije i gubitka, sa Džef Bridžizom u glavnoj ulozi.
Nakon pet godina pauze, Vir se vraća sa jednim od najuspešnijih filmova u karijeri, sa ponovnom nominacijom za najboljeg reditelja od strane Američke filmske akademije. Reč je o gorkoj satiri na račun medijske kontrole naših života pod nazivom Trumanov šou (The Truman Show, 1998), filmu u kome izvrsni glumac Džim Keri tumači lik prodavca osiguranja i dolazi do spoznaje da je njegov život jedan reality show i da su svi ljudi koje je ikada upoznao glumci, uključujući i njegovu ženu.
Godine 2003. pojavljuje se Gospodar i vojskovođa (Master and Commander), istorijska avantura sa Raselom Krouom, filmska adaptacija dela Patrika Onbrijana iz hit serije avantura tokom Napoleonovih ratova.
Poslednji u nizu, Beg iz divljine (The Way Back, 2010), film je urađen po romanu Slavomira Ravice, priča o bekstvu grupe vojnika iz sibirskog gulaga tokom Drugog svetskog rata.
Delo Pitera Vira jedno je od retkih u današnjem svetu uniformnosti i isprazne komercijalizacije koje svojom originalnošću, idejom, misijom i iskrenošću sija u bezidejnosti opšteg sivila.
Od početka dosledan samom sebi i vlastitoj ljudskoj i umetničkoj viziji, Piter Vir pleni sofisticiranom filmskim jezikom, jedinstvenom atmosferom i duhom daleke, neistražene Australije čiju je esenciju predstavio svetu na više nego originalan način, u stilu nekomformiste sa oboda nepristupačne australijske pustinje. Sa oboda sveta koji se tiho gasi, sveta ljudi gde je jedini profit bio čista duša, deljenje sreće sa drugim i odsustvo bilo kakve pomisli na sebičnu, samoživu izopačenost.
