Svest o slikarstvu za Pit Mondrijana se rodila još od detinjstva, a dobio je u porodici, od oca i ujaka slikara. Iako se predpostavljalo da će nastaviti očevim stopama i postati profesor, Pit se odlučuje za studije slikarstva i 1892. godine se seli u Amsterdam gde upisuje akademiju.
Njegove slike su bile naturalističke i ekspresionističke, a teme uglavnom pejzaži. Na njegovim ranim slikama bili su predstavljeni holandski motivi, najčešće vetrenjače, polja, reke, mlinovi, crkve… U početku su slikane u maniru impresionizma, ali se daljim traganjem za ličnim stilom i daljim istraživanjima na njegovim delima uviđa uticaj pointilizma i fovizma.
Pod uticajem teozofskih spisa i sam upada u religiozne probleme i postaje član Teozofskog društva Holandije. U toj fazi, njegovo slikarstvo doživljava potpunu ekspresiju njegovog interesovanja za mističnu kosmologiju shodnu teozofima. Motivi koji tada preovladavaju na njegovim slikama su usamljene kuće dubokih tonaliteta, a neobičnog osvetljenja. Slike su lišene svega ličnog, ali sa naznakama univerzalnih ravnih linija.
Studija kubizma
1912. godine Pit Mondrijan se seli u Pariz koji je u to vreme bio centar umetničke revolucije. Od svih novonastalih pokreta, najznačajniji je bio kubizam na koji se Mondrijan ugledao. Njegove prve kubističke slike su nastale po uzoru na slike Pola Sezana. Slike Evolucija i Sunce je predao na izložbu na kojoj su bila dela Pabla Pikasa, Žorž Braka i čak 28 dela Pola Sezana.
Postavlja studiju o kubizmu i sebi određuje nove ciljeve, a to su da postane značajan slikar kao Rembrant. Nastavlja da slika pejzaže, ali se već tada uviđa tendencija ka geometrijskim oblicima.
The Style
Prilikom posete domovini, 1914. godine počinje Prvi svetski rat i Mondrijan je prisiljen da u Holandiji ostane naredni period. Njegova slikarska delatnost je znatno opala, ali je počeo da se zanima za društvene skupove. Počeo je da ostvaruje kontakte u visokom društvu, a izlagajući na brojnim izložbama na koje je slao svoje radove, i sa kritičarima.
U Larenu, umetničkoj koloniji, u koju se preselio upoznaje se sa Bert van der Lekom koji je imao sličan izraz kao Mondrijan, pokušavajući da svoje slike oslobodi modeliranja i perspektive. Lekovo korišćenje primarnih boja je značajno uticalo na Mondrijana.
I dalje se kretao među teozofima, te tako i upoznaje filozofa i sveštenika Šoenmekersa koji je razvio teozofski pravac koji ujedinjuje mističke i matematičke elemente, koji imaju direktni uticaj na Mondrijana. Mondrijan još pod uticajem kubizma shvata slike kao nezavisne objekte i sve više koristi geometriju i povećava konzistenciju boje.
Teo van Dusburg koji je posvećen istim stvarima, odlučuje da oformi grupu ljudi sa sličnim ciljevima, te on i Mondrijan osnivaju grupu De Stajl koja je izdavala istoimeni časopis za koji je Mondrijan pisao eseje i u kojem je definisao taj slikarski pokret koji je nazvao neoplasticizam. Neoplasticizam je podrazumevao apstrahovanje umetnosti i svođenje iste na što manje činilaca. U nekom od svojih manifesta, Mondrijan objašnjava neoplasticizam kao konstrukciju linija i boja na ravnoj površini radi iskazivanja sveobuhvatne lepote.
Pažljivim odabirom boja i s neverovatnom preciznošću, 1914. godine nastaje njegova prva Kompozicija, a u godinama posle napravio je različite varijacije iste. Nastaju bele slike sa kvadratima u raznim bojama i crnim linijama koje plutaju po površini.
Mondrijan objašnjava neoplasticizam kao konstrukciju linija i boja na ravnoj površini radi iskazivanja sveobuhvatne lepote.
Poslednjih godina u Holandiji piše manifest „Nova plastika u umetnosti“, što je njegov ulazak u svet teorije umetnosti, u kojem zastupa stav da konstrukcija linija i boja može biti sveobuhvatna lepota. Smatra da ako se horizontalna i vertikalna linija pravilno rasporede i dovedu do određene harmonije na slici, mogu, kao osnovna forma, biti vrednovane kao umetničko delo.
„Druga pariska faza“
Posleratna atmosfera u Parizu je omogućavala umetnicima potpunu slobodu, što je Mondrijanu koristilo da prihvati apstrakciju do kraja života. Povratak u Pariz je doprineo ostvarenju njegovog tadašnjeg cilja, a to je da postane najapstraktniji slikar tog doba i prevaziće Braka i Pikasa.
De Stajl je već dostigao svetsku slavu, te su počeli saradnju i sa pripadnicima futurističkog i dadaističkog pokreta. Saradnja sa dadaistima je dosta uticala na van Dusburgove slike koji je počeo da dodaje smeđe tonove i razliva boje izvan „rešetaka“. Mondrijan je ostao dosledan svom izrazu, izuzev potrebe za većim korišćenjem bele boje i tada počinje svoje lozenge slike, rađene na platnima u obliku romba i to postaju Mondrijanove najminimalističnije slike.
Nesuglasice koje je imao sa Teom van Dusburgom zbog razlike u percepciji prostora i forme kulminirale su prekidom saradnje.
Mondrijanove slike još uvek su sadržale određenu količinu obojenih površina, no kako je bivao sve stariji, u njegovom slikarstvu dominirala je linija, dok je forma u potpunosti izbačena. Najzanimljiviju stvar kod linija, Mondrijanu su bile dvostruke linije koje su njegovim slikama davale dodatnu dinamičnost. Uvek asimetrične, njegove slike odaju utisak savršenog sklada baš zbog preciznog postavljanja svakog elementa.
Svakoj liniji i pravougaoniku na Mondrijanovim kvadratastim platnima dodeljen je vlastiti identitet. Linije postoje za sebe, a ne za definisanje pravougaonika. Debljina linije često varira, a svaka komponenta na slici nalazi se na istoj površini, bez postojanja prednjeg plana ili pozadine. Mondrijanove slike odaju utisak beskonačnosti, ogromnog prostora koju je nazvao dinamična ravnoteža u kojoj je sve u međusobnoj energiji.
Muzički ritam i slikarstvo
Novonastala situacija u Evropi i rat koji je bio na pragu oterali su Pita Mondrijana u London, pa potom i u Njujork. Tamo je imao priliku da se upozna sa uticajnim ljudima iz sveta kulturnog života. Ostvario je poznanstva sa Pegi Gugenhajm, Maks Ernestom, Marsel Dišanom…
U Njujorku se učlanio u društvo apstraktnih umetnika. Boravak u Njujorku mu je veoma prijao i učinio je poslednje godine njegovog života najzanimljivije, što se na njegovo slikarstvo značajno i odražava – crne linije, sveprisutne na njegovim dotadašnjim slikama su zamenjene primarnim bojama koje njegovim slikama daju posebno osveženje, svetlinu i dinamičnost.
Kako je veliki obožavatelj muzike, džeza posebno, pokušava da objedini muzički ritam i slikarstvo.
Na slici Brodvej bugi vugi je želeo da oplemeni slikarstvo ritmom obojenog svetla. To je ujedno i poslednja završena slika čiji je naslov oznaka za konceptualnu neposrednost Mondrijanovog novog stila slikanja i ritma bugi vugija.
Izrazito kompleksna, ali bez izgubljene jasnoće. Sastoji se od niza žutih linija koje su isprekidane crvenim, plavim i sivim kvadratićima i pravougaonicima. Ovu sliku karakteriše, osim jakih boja međusobno mešanih, utisak gledaoca da se radi o neonskom natpisu. Ova slika i sam stil predstavlja Mondrijanovu najdinamičniju sliku. Količina i raspored boja na slikama odaju utisak stalnog pokreta.
Pit Mondrijan je preminuo 1. februara 1944. godine u Njujorku, u 72 godini života, dok je njegov zahtev za dobijanja američkog državljanstva još uvek bio na čekanju.
Rezultat celokupnog dela Pita Mondrijana dovodi do toga da gledalac uočava formu pre sadržaja i tek znanje o Mondrijanovom kasnijem radu vuče posmatrača da u prvim radovima traži početke apstrakcije i da se pita gde bi joj bio kraj!
Nakon njegove smrti, njegov atelje je otvoren za javnost. Fric Glarner je njegovo delo zabeležio fotografijama i filmom u čast uticaja koji je imao na američku umetnost.
Izvršio je veliki uticaj na slikarstvo apstraktnog izražavanja i doživeo da geometrizam i automatsko ponavljanje obojenih kvadrata koje je postavio postane pomodna likovna spekulacija.
Piše: Maja Vučetić
