Od komada s pevanjem i pucanjem do prve srpske opere

Opera se kod Srba nije primila ni brzo ni lako (možda i do današnjeg dana), ali da bi se uopšte ostvarili prvi pokušaji stvaranja prve srpske opere, morao je da prođe dug pripremni period kroz popularni žanr komada s pevanjem. Komad s pevanjem nije ništa drugo do pozorišni komad sa umetnutim muzičkim tačkama, radnjom koja se odigravala u seoskom ili malovaroškom ambijentu, i folklornim, komičnim, romantičnim ili patriotskim sadržajem.

Možda bi ovakva dela u nekoj bogatijoj kulturnoj klimi bila izvrgnuta ruglu, poput današnjih sapunica, ali u vreme kada je Srbija bila mala i kulturno nerazvijena, ona su muzički obrazovala generacije Srba i predstavljala jedini vid muzičke forme koja je bliska umetničkoj. Sa druge strane, ona su imala i veliki politički uticaj u formiranju nacionalne svesti u zemlji koja je vekovima bila pod tuđinskom vlašću, i na kraju uzdizala zasluge vladajućih dinastija.

„Posrbe“ Joakima Vujića i prvo srpsko pozorište

Iako bi se slobodno moglo reći da je žanr komada s pevanjem naš kulturni produkt, ova forma svoje korene ima prevashodno u nemačkom zingšpilu. Pa tako, prvi srpski komadi s pevanjem nastali su kod Srba iz Habzburške monarhije kao prerade popularnih komada toga doba koji su se nazivali posrbe. Likovi su dobijali srpska imena, radnja se premeštala u srpska mesta, dok je naglasak na srpsko rodoljublje bio izrazit.

Joakim Vujić, otac srpskog pozorišta, sa svojom putujućom trupom prvi je među Srbima izvodio ovakva dela, prerađivao ih, ali i pisao originalna. Prvu posrbu, Vujić postavlja 1813. godine u Mađarskom teatru u Pešti, pod nazivom Kreštalica. Predstava je izvedena u dobrotvorne svrhe, a sav prihod namenjen je Institutu srpske Preparandije u Sentandreji. Bilo je to godinu dana nakon što je u istom teatru izvedeno delo Crni Đorđe ili Osvajanje Beograda od Turaka, koje se zadržalo na repertoaru mađarskih pozorišta sve do 1838. godine.

Svoj dalji kulturni rad Joakim Vujić nastavlja u Srbiji, tačnije u prestonom Kragujevcu gde odlazi na poziv kneza Miloša Obrenovića i godine 1834. pokreće prvo pozorište, Knjaževsko – serbski teatar, zajedno sa Josifom Šlezingerom, rodonačelnikom muzičkog života u Srbiji, i tvorcem prvog srpskog orkestra poznatog kao Knjaževsko-srbska banda.

Ova saradnja najpre je iznedrila komedije, poput Nagraždenije i nakazanije i Šnajderski kalfa ili Sestra iz Iriga, ali nije prošlo mnogo vremena kada je šaljivi ton bezazlenih komedija zamenio seriozniji ton patriotskih predstava, u službi reprezentovanja zasluga tadašnjeg vladara, kneza Miloša Obrenovića. Tako su već 1835. godine, povodom kneževog povratka iz Carigrada, u kragujevačkom Teatru izvedene dve patriotske predstave.

Teatar na Đumruku i Narodno pozorište kao „hram patriotske religije“

Par godina kasnije prestonica Srbije seli u Beograd, a komadi s pevanjem se odmah počinju izvoditi u prvom beogradskom pozorištu, smeštenom u zdanje Carinarnice, popularno zvanom Teatar na Đumruku.

Patriotski i politički ton komada sa pevanjem sada dobija dvojaku funkciju: veličanje vladajuće dinastije i učvršćivanja nacionalne svesti. Ukus publike i sve veća težnja ka nacionalnom preporodu diktirali su da predstave imaju uglavnom teme iz nacionalne istorije.

Prvi komad izveden u ovom pozorištu nosio je naziv Smrt Stefana Dečanskog, premijerno izveden decembra 1841. godine. Neki najpopularniji komadi iz tog perioda su Ženidba cara Dušana, San Kraljevića Marka, Sraženije na Kosovu polju, Kraljević Marko i Arapin.

Ova dela bila su do te mere popularna da je ostalo zapisano kako su kafane Palilule i Dorćola ostajale puste u vreme njihovog prikazivanja, publika se u potpunosti uživljavala u dramsku radnju, bodrila likove komada savetima i ohrabrenjima, i iz pozorišta odlazila pune nacionalne svesti i ponosa. Neke pesme iz komada nadživele su i njih same, jedna od njih je popularna pesma budnica Rado ide Srbin u vojnike.

Prekretnica za razvoj komada sa pevanjem svakako je otvaranje zgrade Narodnog pozorišta u Beogradu. Na ideju da se osnuje pozorište, knez Mihailo Obrenović dolazi nakon predstave koju su u Beogradu izveli glumci Srpskog narodnog pozorišta iz Novog Sada. Neposredno pred kraj gradnje ovog zdanja knez Mihailo je stradao u atentatu, a zgrada je otvorena godinu dana kasnije komadom s pevanjem Posmrtna slava kneza Mihaila, Đorđa Maletića.

Istoričar umetnosti Miroslav Timotijević uticaj predstava Narodnog pozorišta postavlja u isti rang sa onim koji su imala bogosluženja u Sabornoj crkvi, predstave su na neki način vršile „sakralizovanje nacije“, a Narodno pozorište postaje hram svojevrsne patriotske religije. Komadi s pevanjem sada već suvereno vladaju pozorišnom scenom, a tekstove i muziku pišu Milovan Glišić, Janko Veselinović, Stevan Sremac, Isidor Bajić, Stanislav Binički, Stevan Mokranjac, Josif Marinković, i, najznačajniji predstavnik komada s pevanjem u srpskoj nacionalnoj muzici, Davorin Jenko.

Zlatno doba srpskih komada s pevanjem

Slovenac Martin Davorin Jenko u našim krajevima najpre deluje kao horovođa Srpskog crkvenog pevačkog društva u Pančevu, a zatim prelazi u Beograd i postaje horovođa Beogradskog pevačkog društva, pa zatim i kapelnik Narodnog pozorišta. Nedostatke vokalnog i instrumentalnog aparata Jenko je savladao adaptirajući, skraćujući, prilagođavajući dela, ali je tokom svog plodnog stvaralačkog veka napravio i bogat scenski opus, napisavši oko 90 komada s pevanjem.

Tematika ovih komada bila je u dobroj meri komičnog i dramskog karaktera, budući da se publika pomalo umorila od onih sa patriotskim nabojem. Najpopularniji Jenkovi komadi bili su Seoski lola, Vračara, Đido, Pribislav i Božana koja je zbog broja od čak 22 muzičke numere nazvana operom.

Davorin Jenko najveći uspeh postiže 1882. godine kada je izvedena prva srpska opereta Vračara koja izaziva veliko oduševljenje kod publike, toliko da je jedan savremenik u Srpskim novinama zapisao:

Gospodin Jenko je podigao srpsku muzikalnu svest, otvorio novu eru muzike u srpstvu, i na sjajan način pokazao šta je u stanju učiniti talenat udružen sa narodnim genijem. Jenko je ovim delom podigao sebi spomenik u našoj muzikalnoj literaturi, spomenik koji će pored Stankovićevog vrlo časno mesto zauzimati.

Najpopularniji Jenkov komad bio je Đido čije su melodije postale izuzetno popularne, pa su štampana i notna izdanja koja su rado pevana i svirana u srpskim domovima. Iako je Đido najuspeliji Jenkov komad, jedan drugi postao je deo srpske istorije budući da se u njemu pojavila današnja himna Republike Srbije, Bože pravde. To je bio komad Markova sablja, premijerno izveden na dan proslave punoletstva kneza Milana Obrenovića, 1872. godine. Napisao ga je Jovan Đorđević, upravnik i osnivač Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu.

Komadi sa pevanjem bili su okosnica repertoara i Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu, osnovanog 1861. godine na sednici Srpske čitaonice u Novom Sadu kojom je predsedavao Svetozar Miletić, a za prvog upravnika postavljen je Jovan Đorđević. Za razliku od patriotske tematike koja je dominirala u Beogradu, Novosađani su se još uvek držali posrba, komada komičnog karaktera nazivanih lakrdijama i veselim igrama, sa sugestivnim nazivima poput Muški metod i ženska majstorija, Spletka i ljubav, Tri bekrije, Pomodar, ali i dramskih komada poput Maksima Crnojevića nastalog na tekst Laze Kostića i muziku Aksentija Maksimovića.

Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu prvih decenija postojanja nije imalo svoju zgradu, sve do 1895. godine kada je sredstva za njenu izgradnju darovao Lazar Dunđerski. Zgrada skladne spoljašnjosti, koja je svojim izgledom bila sve ono što bi pozorište trebalo da bude, nažalost nije sačuvana. Nestala je u požaru 1928. godine, zajedno sa celokupnom pozorišnom dokumentacijom, kostimima i rekvizitima.

Rađanje srpske opere

Još je Jovan Sterija Popović razmišljao o stvaranju prve srpske opere pa je započeo, ali ne i završio, rad na libretu za operu koja bi se zvala Postanak srbskog carstva. Prvu srpsku operu, doduše amatersku, izvelo je Srpsko pevačko društvo iz Bele Crkve, 1880. godine u Novom Sadu. Bila je to opera u jednom činu Miloš Obilić, koju je napisao profesionalni vojnik i muzički posvećenik Sima Mičin.

Prvi pokušaj da se publici Narodnog pozorišta u Beogradu prikaže nešto drugačije i bliskije operi bio je komad Stanislava Biničkog Ljiljan i omorika, komponovan na tekst Branislava Nušića, i premijerno izveden krajem 1900. godine. Iz ove saradnje, tri godine kasnije, javiće se prva srpska opera Na uranku.

Opera Na uranku predstavlja definitivan početak evropeizacije srpske muzičke scene. Opera je napisana pod uticajem Maskanjijeve opere Kavalerija rustikana, u duhu operskog verizma, preovlađujućeg pravaca u italijanskoj operi toga doba. Iako je veristički uticaj primaran, ova opera je zapravo sinteza verizma i tradicionalne opere sa elemenatima srpskog folklora uz dodatke orijentalnog prizvuka.

Opera je premijerno izvedena 20. decembra 1903. godine na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu, dok je uvertira izvedena par meseci ranije na jednom koncertu zajedno sa Skercom kompozitora Petra Krstića. Nakon premijernog izvođenja opera je dobila dobre kritike, a jedna od njih svoj sud zaokružila je rečima:

Za prikaz se može reći da je sjajan, razume se, kad se ne smetne s uma da se za takvu predstavu krpi sa sviju strana i da orkestap mora da se sklapa iz raznih elemenata samo za taj mah.

Uz ovu operu vredno je pomenuti i operu Isidora Bajića Knez Ivo od Semberije koja je zapravo druga srpska opera, nastala 1911. godine, i u njoj se pojavljuje horski ansambl pod nazivom Srpkinja, koja je postala najpopularniji segment ove opere.

I pored toga što je na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu izvedena prva domaća opera, kao i brojne prilagođene operske predstave, ovo pozorište još nije uvek imalo svoj ogranak Opere. Prvi pokušaji da se osnuje ogranak Opere javili su se oko 1911. godine, ali su oni prekinuti početkom Prvog svetskog rata.

Nakon rata Milan Grol, upravnik Narodnog pozorišta, realizuje osnivanje ogranka Opere, a za njenog upravnika imenuje nikog drugog do Stanislava Biničkog, tadašnjeg dirigenta Orkestra Kraljeve garde, koji se naročito istakao u ratnom periodu. Suočen sa sličnim problemima kao Davorin Jenko nekoliko decenija ranije, Binički je morao ni iz čega da stvara izvođački aparat, i stvorio ga od vojnih i civilnih muzičara, a prvi solisti su ostali oni iz komada sa pevanjem, uz ponekog gostujućeg pevača uglavnom iz Rusije.

Binički se trudio da se na repertoaru nađu popularna dela koja će privući publiku. Prva predstava koja je izvedena bila je Pučinijeva Madam Baterflaj, a zatim su se nizale poznate opere Verdija, Pučinija, Donicetija, Masnea, Bizea i čak neka dela Vagnera. Otvaranje Opere doprinosi da se domaći kompozitori posvete pisanju opera, a najznačajnija su Miloševa ženidba ili Vilin veo Petra Konjovića, a zatim i njegove zrelije opere Knez od Zete i Koštana, Zulumćar Petra Krstića, Suton Stevana Hristića, kao i veoma uspela komična opera Jakova Gotovca Ero sa onoga svijeta.

Međutim, i pored sve bogatijeg operskog repertoara, komadi s pevanjem i dalje suvereno vladaju srpskom pozorišnim scenom. Periodika tog vremena svedoči o njihovoj velikoj popularnosti i nakon formiranja ogranka Opere, navodeći da publika voli „čarlame“ jer su joj one bliske i ona ih razume.

Koliko god da je ovaj žanr bio jednostavan i blizak široj publici, on je otvorio put boljem razumevanju klasične muzike i opere, i muzički vaspitavao generacije Srba. Nažalost, danas smo potpuno prepustili zaboravu pesme i muziku iz ovih komada, kao što je slučaj i sa mnogim tekovinama srpske kulture 19. veka.