Mihail Bahtin, ruski teoretičar i književni kritičar, svojim teorijskim radom zadužio je potonje generacije. Bahtinove ideje odolevaju modama vremena, obraćaju se novim generacijama lingvista i književnih kritičara koji i dalje u njegovom radu traže, i nalaze, originalne i plodonosne misli i ideje. Uvek aktuelan, Bahtin postaje preteča mnogih savremenih pravaca proučavanja jezika.
Još uvek su aktuelne Bahtinove teorije o žanrovima, polifoniji, dijalogu, heteroglosiji, kao i ideja karnevala i karnevalizacije. Bahtinov pristup je strukturalistički, pretpostavlja da je jezik u svojoj osnovi struktura, sa prostim i složenim oblicima. Ovi oblici su u stalnoj interakciji, konstanta jezika je preoblikovanje, stalno stvaranje novih oblika, amorfnost koja proizvodi formu.
Bahtin je bio originalan mislilac, svoje ideje je izlagao uprkos dominantnim strujama, pre svega nasuprot ruskom formalizmu, čiji je savremenik bio. Njegov rad može se podeliti na dva dela. Prvi deo je teoretski, a drugi možemo nazvati praktičnim.
Na početku svog naučnog pregnuća, Bahtin konstituiše svoje najznačajnije teorije, zatim primenjuje svoje teoretske postavke na konkretne tekstove. Bahtin najčešće proučava romane, kojima posvećuje svoja dva kapitalna naučna rada: Problemi poetike Dostojevskog i Stvaralaštvo Fransoa Rablea i narodna kultura srednjeg veka i renesanse.
Govorni žanrovi u svakodnevnoj komunikaciji
Značajni su Bahtinovi teoretski tekstovi, pre svega Problem govornih žanrova, tekst iz zbirke eseja Estetika jezičkog stvaralaštva. U radu Problem govornih žanrova, Bahtin iznosi svoju, danas čuvanu teoriju, koja se suprotstavlja dominantnoj formalističkoj težnji da žanrove odredi kao relativno stabilne, nepromenjive kategorije. Smatra da je formalističko razumevanje žanra površno i neadekvatno, pa svojom teorijom osvetljava pojam žanra iz novog ugla. Smatra da su žanrovi ljudima urođeni kao i sam jezik, oni predstavljaju nasleđe i zalihe koje su ostavile ranije generacije. Žanrovi su osnovni princip komunikacije.
Prema Bahtinovoj teoriji svaki oblik iskaza, ma koliko bio individualan, uvek se zasniva na sličnim obracima. Drugim rečima, svaka sfera upotrebe jezika zasniva se na ustaljenim tipovima iskaza. Ove tipove Bahtin naziva govornim žanrovima.
Bahtin smatra da su govorni žanrovi jako raznovrsni, kreću se od najjednostavnijih, kao što je pozdravljanje, do jako složenih, kao što je naučna rasprava. Razlikuje primarne i sekundarne govorne žanrove, koji korespondiraju sa primarnim i sekundarnim iskazima.
Bahtin uvodi termin hronotop, koji prestavlja presek vreme-prostor, zapravo suštinsku uzajamnost vremena i prostora. Hronotop primenjuje u proučavanju književnosti, pre svega u proučavanju romana gde postaje suštinski činilac u konstituisanju sižea.
U svoju teoriju Bahtin uključuje pisani kao i usmeni jezik, književne ali isto tako i neknjiževne tekstove. Tako teorija govornih žanrova svojom sveobuhvatnošću i univerzalnošću teži da ispita sam fenomen jezika u svojoj suštini. Krećući se od najjednostavnijih, svakodnevnih, primarnih govornih iskaza pa do najsloženijih, odnosno sekundarnih, kao što su filozofija i nauka, Bahtin obuhvata sve oblasti ljudske komunikacije.
Govorni žanrovi su izraz ljudske delatnosti, kao takvi ne pretstavljaju nepromenjive obrasce, već se menjaju i prilagođavaju svim promenama koje prate svakodnevne ljudske delatnosti. Bahtin smatra da su govorni žanrovi tačke kroz koje ljudi posmatraju svet oko sebe. Žanr, zapravo, konstituiše ljudsku svest. Ovo razmišljanje će dobiti svoju reinterpretaciju u savremenoj antropološkoj lingvistici, tačnije u čuvenoj Sapir – Vorfovoj hipotezi, koja insistira da je forma jezika konstitutivni činilac ljuske svesti.
Bahtin shvata govorne žanrove kao izrazito socijalne kategorije. Oni nastaju i razvijaju se u konkretnoj interakciji između ljudi. Dijalog je u osnovi ljudske komunikacije.
Svaki iskaz prećutno je odgovor na neki prethodni iskaz, a ovaj niz seže kroz celu istoriju čovečanstva, sve do prvog govornika, koga Bahtin simbolički poredi sa Adamom.
Samo prvi govornik imao je privilegiju da započne dijalog, zapravo da naruši tišinu kosmosa. Sve što sledi je neprestana replika. Zamišljeni prvi iskaz je jedini čisto monološki iskaz, za razliku od svih potonjih koji su osuđeni na stalnu interakciju i dijalog. Sama ideja dijaloga jedna je od osnovnih odlika govora. Iskaz je odgovor na neki pređašnji iskaz, ali on mora imati odgovor u nekom potonjem iskazu, bez izuzetka.
Rableov svet kroz Bahtinove naočari
U svom naučnom radu Stvaralaštvo Fransoa Rablea i narodan kultura srednjeg veka i renesanse Bahtin pravi istorijski osvrt na narodnu smehovnu kulturu srednjeg veka i renesanse. Smehovna kultura svoj vrhunac doživljava u Rableovo vreme, kada karneval dobija svoju puno afirmaciju. Bahtin uvodi termin karnevalizacija, koji pretpostavlja oslobađanje od stega svakodnevnosti i proslavljanje samog života.
Karnevalizacija je okretanje ka materijalnom, ismevanje svetog, menjanje uloga.
Bahtin smatra da je karnevalizacija konstanta u istoriji čovečanstva. Ljudi su uvek imali potrebu da se odupru stegama i zabranama, ali je u renesansi ovo oslobođenje dostiglo svoj vrhunac.
Karnevalizacija dozvoljava da se svet sagleda na jedan sasvim nov način, da se kritički promotri bez straha i predrasuda. Bahtin uvodi termin groteskni realizam, koji je zapravo materijalno-telesno načelo. Naime, ljudsko telo je bilo dominantna karnevalska slika, telo simbolizuje kolektivnu energiju naroda, vitalnost i životvornost.
Dominantni oblici karenevala su groteska i parodija. Kroz ove oblike dolazi do reinterpretacije stvarnosti. Autor smatra da je karneval izrazito polifon. Termin polifonija, odnosno višeglasje jedan je od ključnih termina Bahtinove teorije, koji primenjuje i u analizi romana Dostojevskog.
Polifonija pretpostavlja da više glasova potiru jedan zvanični glas. U slučaju karnevala taj glas je glas vlasti, koji teži da uspostavi monolog. Nauprot tome visšeglasje teži dijalogu.
Problemi poetike Dostojevskog
U naučnom radu Problemi poetike Dostojevskog Bahtin se bavi formom romana. Razlikuje monološki i polifonijski tip romana.
Monološki roman odlikuje čvrsta struktura i nepromenjiva tačka gledišta, odnosno, likovi romanu su opredmećenje piščeve tačke gledišta. Predstavnici ovog tipa romana su biografski, istorijski, roman-ep itd.
Drugi tip romana odlikuje polifonija, odnosno višeglasje. Dostojevski predstavlja osnivača ovakve vrste romana. Ovaj termin Bahtin preuzima iz muzičke teorije, gde predstavlja više glasova koji pevaju u isto vreme. U romanima Dostojevskog nema objektivizacije, likovi imaju svoj glas, a pisac je samo jedan od glasova u romanu. Između pisca i junaka uspostavljen je dijaloški odnos.
Dok je u monološkom romanu lik objekat, u polifonijskom lik postaje subjekat. Likovi su kod Dostojevskog samosvesni, samim tim i nezavršeni, podložni promenama. Dijalog ima veliki značaj u romanima Dostojevskog. Bahtin dijalog shvata dvostruko: kao razgovor između likova i kao razgovor unutar samog lika.
Kada govori o žanrovskoj određenosti, Bahtin romane Dostojevskog shvata kao hibrid mnogih drugih žanrova, izumrlih kao i živih. Pre svega, romani Dostojevskog vuku koren od avanturističkih i bulevarskih romana, a zatim i od karnevalsikh žanrova, koji potiču od ranohrišćanske pripovedačke književnosti, prožete satirom i karnevalizacijom.
Bahtin smatra da evropski roman, čiji je ogranak Dostojevski, vuče korene iz Sokratskog dijaloga i Menipove satira.
Autor analizira pozne pripovetke Dostojeskog – Zrno bibera i San smešnog čoveka, iz kojih iščitava elemente folklorizacije, profanacije, oksimoronskih spojeva, prizemljenja, naturealizma, simbolike. Dolazi do spajanja smeha i smrti. Na Dostojevskog uticaj imaju Volter i Didro, kod kojih nalazi spoj karenvalizacije, racionalističke filozofije i socijalnih tema.
Bahtin predstavlja jednu od najznačajnijih figura u ruskoj teoriji jezika i književnosti XX veka. Iako relativno kasno recipiran u zemljama Zapadne Evrope i SAD, izvršio je veliki uticaj na kasnije teoretičare.
Njegove ideje imaju uticaj na poststrukturaliste, odnosno dekonstruktiviste i postmoderniste. Derida, Fuko, Lakan reinterpretiraju Bahtinove teorijske postavke. Analiza diskursa našla je svoje polazište i anticipaciju u Bahtinovim idejama.