Pre više od tri hiljade godina, spokojstvo naprednih civilizacija narušiće priroda. Ubrzo će stanovnici istočnog mediterana ugledati ratnike koji se i danas nazivaju Morski ljudi. Tada započinje njihova verzija apokalipse.
Mediteranski mir
Svet je tih godina bio jedno lepo mesto. Nakon mirovnog sporazuma iz Kadeša između Egipta, na čelu sa Ramzesom II i Hetitske države koja se prostirala malom Azijom, prostorom istočnog mediterana zavladao je mir. Druge dve velike civilizacije tog dela sveta, Minojska u Grčkoj (uključujući i ostrva) i Kananska na prostoru Palestine, upotpunjavale su veliki trgovački kvartet Sredozemlja.
U stvari, da nije bilo Asirskih ekspanzionističkih težnji, koji su iz godine u godinu zadirali sve dublje u Hetitsku teritoriju, taj period bi se mogao nazvati periodom apsolutnog mira i prosperiteta. Cvetala je trgovina, kultura se razvijala, a arhitektura napredovala. Idealni uslovi za – nagli preokret.
Sumrak civilizacija
Niz događaja koji i danas zbunjuje brojne istoričare, desio se početkom XII veka pre nove ere. U narednih nekoliko decenija, Hetitska, Minojska i Kananska država, ali i kultura, će nestati, a Egipat, jedina država koja će preživeti ovaj period, osakaćena je toliko da nikada nije uspela da se oporavi.
Njihov kraj došao je iz dva pravca. Prvo im je svoje borbeno lice najverovatnije pokazala priroda, a potom su se susreli sa najmisterioznijim ratnicima u istoriji!
Arheolozi su još u XIX veku pronašli neporecive dokaze o masovnom uništenju gradova u širem regionu istočnog mediterana. Od 1250. do 1150. godine p.n.e, broj uništenih gradova broji se desetinama, a spomenućemo Tebu, Mikenu, Pilos, Knosos, Troju, Milet, Hatatis, Ugarit, Kadeš i Biblos.
Mnogi od njih su tako uništeni, da nikada više nisu nastanjeni. Razaranje ovakvih razmera nezabeleženo je u istoriji i pre i posle, a teorije o razlozima njihovog nestanka su brojne. Iako definitivno ima dokaza, mada ne potpunih, da su neki od njih uništeni u borbama za veliku teritoriju koju su kontrolisali Hetiti, način na koji su uništeni mnogi od njih govori nam da to nije bilo delo ljudske ruke. Priroda je umešala prste.
Arheološke iskopine nam pokazuju da su mnogi gradovi uništeni u prirodnim katastrofama, koje su verovatno bile povezane. Naučnici XIX veka su prvi predložili teoriju o velikom zemljotresu koji je istovremeno uništio brojne gradove, udaljene hiljadama kilometara. Međutim, ta teorija nije mogla da objasni kako su u istom zemljotresu stradali i priobalni gradovi, kao i oni u unutrašnjosti.
Danas je prihvaćenija teorija o nizu zemljotresa, koji su često međusobno povezani. Iako ni ova teorija nije bez mana, prihaćenija je od drugih, mada su i neki drugi prirodni efekti imali svoje zastupnike.
Kao jednu od pratećih pojava uništenja gradova, arheolozi su pronašli brojne tragove masovne migracije stanovništva. Najekstremnija situacija bila je na Peloponezu, gde je napušteno 90% manjih naselja. Međutim, istoričare je bunilo to što su migracije često vodile u naselja daleko od obale, koja su takođe bila vrlo podložna zemljotresu, pa i više od mesta sa kojih su novi stanovnici dolazili.
Pronašavši egipatske hijeroglife koji su opisivali Ramzesovu 8. godinu vladavine, naučnici su došli do velikog otkrića: otkrili su invaziju na mediteran nezapamćenih razmera!
Strah od pučine
Najezda naroda, vojske, ili jednostavno skupine ljudi koju su istoričari nazvali Morski ljudi potpuno je izmenila sliku tadašnjeg sveta, a tek njihovo otkriće kompletiralo je sliku o tom periodu.
Njih pominje i antička istorija, pominju ih i istorijski zapisi, ali i Biblija. Ali, niko za njih nema ime. Naziv Ljudi sa mora prvi je ustanovio egiptolog Emanuel de Rog, koji je, čitajući egipatske tablice, naišao na opis Ramzesove borbe protiv ovih došljaka. Sam naziv govori koliko se o toj grupi ljudi malo zna, što je otvorilo prostora za brojne, često i maštovite teorije.
Niko ne zna ni kada, a još manje odakle, su se pojavili. Iza njih je uvek ostajala pustoš, a retko ko je poživeo da svedoči o njihovim postupcima. Najstariji zapis koji ih direktno spominje potiče približno iz 1200 godine p.n.e. Hetitski vladar Amarupi tražio je pomoć od kralja Alezije za glavni grad Ugarit, koji je bio pod žestokim napadima Morskih ljudi.
„Došli su neprijateljski brodovi; spalili su mi gradove i činili nedela po mojoj zemlji. Zar moj otac ne zna da su svi moji vojnici, kao i kočije, u zemlji Hati, a da su mi svi brodovi u kraljevstvu Luki? Naša dršava je prepuštena sama sebi… Neka moj otac zna: sedam neprijateljskih brodova koji su napali naš grad, mnogo štete su nam naneli.“
Kako su arheolozi saglasni da je Hetitska prestonica Ugarit sravnjena sa zemljom u napadu Morskih ljudi, zapaljena i nikad više naseljena, čini se da je pismo pisano pre nego što je došlo do konačnog napada.
Krvavo kopno
Putem kojim su Morski ljudi prošli, od grčkih obala Egejskog mora, pa sve do Egipta, za njima je ostajao samo prah i pepeo.
Razarajuća snaga kojom bi se sručili na gradove bila je zastrašujuća. Nakon Grčke, Kipra, Rodosa, Male Azije i Bliskog istoka, čini se da su dostojnog protivnika našli tek u Egiptu. Ako je verovati propagandnoj mašineriji Ramzesa III, koja je znala i u zabludu dovesti, Egipćani su u 4 bitke pobedili Morske ljude, i na kopnu i na moru.
Pobede su bile takve da je Egipat nakog toga godinama imao problem sa libijskim plemenima, koja su pokušala da iskoriste desetkovanost egipatske vojske. Od pobede nad Morskim ljudima, čini se da kreće veliki, milenijumski pad egipatske civilizacije.
Kako istorija nije sa sigurnošću utvrdila o kakvoj grupi ljudi se radi, počele su brojne teorije o njihovom identitetu. S obzirom na to da se ne zna njihova tačna putanja, teorije se znatno razlikuju jedna od druge.
Da li su to bili ostaci neke grčke vojske, čiji su se pripadnici odali gusarenju, ili je u pitanju bila velika migracija stanovništva iz unutrašnjosti Grčke? Italijanska najezda je jedna od teorija, kao i prolazak kroz Bosfor istočnoevropskih naroda. Masovna migracija stanovništva sa Dunava, illi čak najezda antičkih Vikinga?
Sve ove teorije danas ravnopravno figuriraju jer se sve baziraju na više ili manje ozbiljnim pretpostavkama, sa velikim nedostatkom dokaza za bilo koju tvrdnju.
Pad Kolosa
Egejska apokalipsa promenila je svet kakav je postojao do tada. Njene posledice su bile razarajuče po društvo i kulturu koju su pogodile. Tek uspostavljene trgovačke veze su pokidane, kulturna razmena je prestala, pismenost se smanjila, a kvalitet života je opao u celom regionu. Efekti su bili slični kao pri padu Rima, odnosno Zapadnog rimskog carstva, te se tako i ovaj period naziva mračnim dobom.
Ali, istorija se već desila, te je tako i u staroj eri, slično kao i u novoj, nakon mračnog doba, koje je, doduše, trajalo nekoliko vekova, došlo doba prosperiteta. Egejska apokalipsa, iako je i dalje događaj obavijen velom misterije, otvorila je put nastanku i razvoju sledećih civilizacija koje će oblikovati svet: klasične Grčke i antičkog Rima.
Piše: Gajo Pejović
Poštovani,
Pročitao sam Vaš članak i nažalost moram da ustanovim da je pun krupnih faktografskih, jezičkih i pravopisnih grešaka, a ima i elemenata senzacionalizma (posmatranje prošlosti ovog regiona kao nečega što je nužno povezano sa „velom misterije“).
Prvo i najvažnije „Morski ljudi“ (sic) se pravilno na srpskom jeziku u istoriografiji i arheologiji Starog istoka nazivaju „Narodima s mora“.
Drugo, svet Starog istoka tokom bronzanog doba nije bio idilično mesto, naprotiv, bio je vrlo živ i dinamičan, pun sukoba, ratova i država koje su se kratkotrajno pojavljivale i nestajale u borbama većih sila, poput kasitskog Vavilona, Asirije, Egipta Novog carstva, države Hetita i drugih. Što se tiče asirskih akcija na prostor Anadolije i srednjeg i novog hetitskog carstva, prve trgovačke ispostave – gradovi (tzv. „karumi“ i „vabartumi“) osnovani su upravo od strane Asiraca pre dolaska Hetita i njihovog preuzimanja vlasti nad prostorom; to znači da Asirci nisu mogli da imaju „ekspanzionističke“ težnje prema gradovima koji su već bili njihovi (hetitska Hatuša, Ališa i Kaneš, među ostalima).
Treće „Kananska“ (nepravilno napisano umesto hanaanska) država kao takva u periodu u kome pišete u članku nije postojala, prostor današnje Palestine i Sirije nastanjivali su razni narodi, semitski i nesemitski, među kojima je istaknuta bila hurijska država Mitani, ili države poput Jamhada/Halaba (današnji Alepo). Bilo je na tom prostoru nekih značajnijih većih trgovačkih gradova, poput Hazora, ali ni o kakvoj državi tu nije reč.
Četvrto, nisu „pronađeni egipatski hijeroglifi“ već natpisi i zapisi, takođe, nisu čitane „egipatske tablice“ jer egipćani nisu pisali na tablicama, već na papirusu, ostrakonima, i živom kamenu – narodi Mesopotamije koji su se služili klinopisom, kao i u Ugaritu, pisali su na tablicama.
Peto, egiptolog koji se bavio ovim narodima zvao se Emanuel de Ruže, ne „Rog“.
Šesto, hetitska prestonica nije bila Ugarit, već grad Hatuša; prestonica ugaritske države je bila grad Ugarit (današnja Ras Šamra). Ugarit se nalazi u severnoj Siriji i populacija mu je bila zapadno-semitska, Hatuša u Anadoliji i populacija mu je bila većinski indo-evropska.
Pisani izvori iz Egipta navode libijska plemena kao jedne od naroda s mora, zapravo.
Tačan broj i pripadnost naroda s mora nije izvestan i nema konsenzusa, a evidencije u arheološkom materijalu praktično i da nema. Proučavaoci i arheolozi se uglavnom slažu oko toga da je viđenje Naroda s mora kao glavnih uzročnika pada mnogih država na prostoru Starog istoka danas zastarelo; postoje evidencije gladi, sušnih godina, kontinuiranih prirodnih nepogoda, ratnih razaranja, ali konkreretno prisustvo nove i drukčije populacije koju bi mogli da identifikujemo sa „Narodima s mora“ nema.
Kraj bronzanog doba kada se ovo dešava je burna epoha, ne samo u regionu Egeje, Levanta i Starog istoka, već se promene učitavaju i u kontinentalnoj Evropi; poređenje stoga nikako ne odgovara periodu pada rimskog carstva – a i svaka je epoha u istoriji sasvim zasebna i naivno je i nesvrsishodno porediti ih. Čak je i posmatranje perioda koji će uslediti kao „mračnog doba“ nezasnovano – promena je svakako bilo u odnosu na bronzano doba, ali je to takođe period transformacija društava i Egeje, Grčke, Egipta i Starog istoka – ne treba zaboraviti da se najznačajnije tekovine npr. grčke – polis, hoplitska falanga, demokratija rađaju upravo tokom tog perioda koji pogrešno nazivaju mračnim.